Alexander Solzhenitsyn เพิ่งเสียชีวิตไปเมื่อ เดือนสิงหาคม พ.ศ. 2551 ผ่านร้อนหนาวมาได้เกินความคาดหวังของตนเอง จนอายุหย่อน 90 ปี เพียงแค่สี่เดือน

         Solzhenitsyn เป็นที่รู้จักในวงวรรณกรรมจากงานเขียนจำนวนไม่น้อย ได้รับ Nobel Prize in Literature ช่วยเชิดชูว่าสิ่งที่กลั่นจากความคิดมีสาระ มีเรื่องราวที่ควรค่าแก่การนำมาไตร่ตรอง หนังสือเล่มเด่นของ Solzhenitsyn ที่พูดถึงกันมาก คือ One day in the Life of Ivan Denisovich

         ความสำเร็จที่ตามมากับรางวัลทำให้เป็นที่รู้จักในโลกตะวันตกมากขึ้นเพียงใด ก็สร้างความระคายใจให้โซเวียตมากขึ้นเป็นเงา จนถึงวันหนึ่งโซเวียตจึงเพิกถอนสัญชาติ Solzhenitsyn และไล่ออกนอกประเทศไปเสีย

         สาระอันเป็น Essence หรือ หัวใจ ของหนังสือ ที่ยังถูกนำมากล่าวอยู่เสมอ แม้การตีพิมพ์ครั้งแรกจะผ่านมาแล้วถึง 50 ปี คือ ที่มาก่อนเกิดหนังสือ และการปรากฏขึ้นของหนังสือ มากกว่าเนื้อความการบรรยายถึงชีวิตในหนึ่งวันของนักโทษหนึ่งคน ที่ถูกจองจำในคุกโหดหนาวเหน็บแบบไซบีเรียของโซเวียต

         ชีวิตในคุกผ่านสายตาตั้งแต่แรกตื่นของ Ivan Denisovich Shukhov ตัวแทนถ่ายทอดประสบการณ์จองจำแปดปีของ Solzhenitsyn ไม่ใช่ของใหม่ งานประพันธ์ของรัสเซียที่เล่าเรื่องคุก ความแร้นแค้น ความยากลำบากในการถูกจองจำมีมาแล้วมากมาย

         นักเขียนที่ยิ่งใหญ่อย่าง Tolstoy หรือ Dostoevsky ต่างก็เคยพูดเรื่องคุก ทั้ง Pierre ใน War and Peace หรือประสบการณ์คุกของ Dostoevsky ใน The House of the Dead

         แต่งานเขียนของ Solzhenitsyn ได้รับการยอมรับอย่างกว้างขวางว่าสามารถแทรกตัวขึ้นมาเหนือกว่าคุกในความทรงจำของคนอื่นได้อย่างโดดเด่น

         ช่วงเวลารับโทษของ Solzhenitsyn เป็นยุคสมัยของ Joseph Stalin ที่คนส่วนมาก ‘รู้’ เรื่องความเป็นไปของผู้ปกครองในชาติ สภาพการจองจำที่เหี้ยมโหดผ่านเพื่อนฝูง ญาติ ที่ ‘เล่าต่อกันมา’ โดยเรื่องเล่านั้นไม่เคยมีบันทึกในรูปใด ไม่ว่าจะเขียน หรือวาด จากการคุมเข้ม และ Censorship ที่ห้ามการเผยแพร่ทุกรูปแบบ

         เมื่อ Stalin สิ้นชีวิตลง เป็นเวลาเดียวกับที่ Solzhenitsyn พ้นโทษ และโซเวียตถึงยุคผลัดผู้นำ เข้าสู่ช่วงการ De-Stalinisation ล้มล้างภาพเหี้ยมของยุคของสตาลินทิ้ง

         De-Stalinisation ยังเป็นข้อโต้แย้งของคนมาจนถึงปัจจุบันว่า การล้างสภาพที่เลวร้ายของยุคสมัย Stalin แต่ไม่มีการชี้ผิดชี้ถูกกับการกระทำของ Stalin หรือสร้างความเข้าใจที่ถูกต้องกับสิ่งที่เกิดขึ้นให้ประชาชนส่วนรวมทราบ และบอกต่อถึงคนรุ่นหลังได้อย่างถูกต้อง เป็นความผิดพลาดอย่างใหญ่หลวงของผู้ปกครองในยุคถัดมา

         บันทึกชีวิตในคุกของ Solzhenitsyn ถูกลองส่งเข้าพิจารณาขออนุญาตเผยแพร่ โชคและจังหวะเวลา ทำให้หนังสือผ่านการตรวจสอบและได้รับอนุญาตให้เผยแพร่โดยมีเงื่อนไขให้ตัดทอนความบางส่วนออก

         Solzhenitsyn จำต้องเห็นด้วย เพื่อให้ความส่วนใหญ่ได้ปรากฏ แต่การตีพิมพ์ในยุคหลังได้ใส่ข้อความที่ถูกตัดทิ้งคืนกลับแล้ว

         หนังสือที่ออกสู่สาธารณะชน กลายเป็นปรากฏการณ์ใหม่ ไม่ใช่เรื่องเก่าในประวัติศาสตร์ แต่เป็นเยี่ยง ‘ข่าว’ ที่สร้างความตระหนกแก่ผู้คน ทรงพลังสั่นสะเทือนความรู้สึกและการรับรู้ของคนอ่าน ในยุคสมัยแห่งการเปลี่ยนแปลงของโซเวียต

         ความพิเศษของ Ivan Denisovich ที่ไม่สามารถหาได้จากงานของ Tolstoy และ Dostoevsky หรือแม้กระทั่งงานชิ้นอื่นของ Solzhenitsyn เอง คือ การสะท้อนข้อเท็จจริงผ่านปากของ Shukhov ตัวเอกของเรื่องว่า ในยุคสมัยของ Stalin การตัดสินโทษไม่อยู่บนพื้นฐานของความยุติธรรม ความถูกต้องตามข้อกำหนดกฎหมายถูกละเลย ความพึงพอใจของผู้มีอำนาจคือบทสรุปของทุกอย่าง

         Shukhov ในเรื่อง มีบุคลิกตรงข้ามกับนักโทษของนักเขียนอื่น เป็นเพียงคนธรรมดา ไม่ใช่นักรบนายทหารที่มีความสามารถ ไม่มีวิชาความรู้ฉลาดปราดเปรื่อง แต่นั่นคือ ความเป็นคนรัสเชี่ยนธรรมดา ที่ดูมีตัวตน เป็นคนที่เดินสวนกันได้บนถนน

         และเป็นตัวแทนของคนอีกนับล้านที่ประสบชะตากรรมเดียวกัน

         ผลที่เกิดขึ้นกับสังคมโซเวียต ที่เดิมทีการตรวจสอบระงับข่าวสาร (Censor) ของรัฐบาล ทำให้ประชาชนถูกปิดบังอย่างมืดมนกับความเป็นไปในชาติตนเอง

         เมื่อเรื่องเล่าจากคุกถูกเผยแพร่ จึงเป็นวันใหม่ที่เปิดหูตาประชาชน

         เมื่อนั้นโซเวียตจึงมิอาจเป็นดังเดิม

         ในต่างชาติเรื่องของ Ivan Denisovich จึงถูกเสพอย่างหิวกระหาย ทำให้ Solzhenitsyn เป็นนักเขียนรัสเชี่ยนคนเดียวที่สร้างเรื่องติดอันดับขายดีในโลกตะวันตก มียอดกว่า 30 ล้านเล่มในกว่า 30 ภาษา และจุดประกายให้เกิดงานเขียนจากบันทึกของนักโทษทั้งหลายตามมาอีกมากมาย

         แต่จุดยืนสำคัญของ Solzhenitsyn คือ การต่อต้านเผด็จการของ Joseph Stalin ผู้ปกครองโซเวียตอยู่นานถึงหนึ่งในสี่ของศตวรรษ ที่นำมาซึ่งความหฤโหดและการฆ่าล้างผลาญประชาชนนับสิบล้านคน

         แค่ช่วงรอยต่อ พ.ศ. 2480 – 81 ปีเดียว นักโทษจำนวนสองหมื่นเศษที่ปะปนทั้งนักวิทยาศาสตร์ คนทำงานทั้งที่มีความรู้และผู้ใช้แรงงาน และคนจนถูกสั่งประหารที่ขอบกรุง Moscow

         คนรัสเชี่ยนในเวลานั้นได้รับรู้ข้อมูลความโหดเหี้ยมของ Joseph Stalin และไม่ต้องการให้ประวัติศาสตร์ย้อนกลับมาซ้ำรอยเดิม

แต่คนในยุคปัจจุบัน ห่างไกลประวัติศาสตร์จุดนั้น จนนึกภาพอดีตได้ลางเลือน

         นักเรียนรัสเชี่ยนรุ่นอายุประมาณ 16 ยังเรียนประวัติศาสตร์ไม่ถึงช่วงครองอำนาจของ Stalin แต่ต้องอ่าน One day in the Life of Ivan Denisovich เป็นหนังสือประกอบการเรียน

         ช่วงเดือนพฤศจิกายน พ.ศ. 2555 ที่ครบรอบ 50 ปีของการพิมพ์หนังสือ มีการสำรวจการอ่านของนักเรียนที่ต้องอ่าน ได้ตัวเลขที่อาจไม่สามารถเป็นตัวแทนเด็กทั้งประเทศว่า มีนักเรียนอ่าน ‘One Day’ 3 ใน 21 คน

         เด็กนักเรียนบางคน บอกว่า ในยุค Stalin คนเรียนจบมายังมีงานทำ และ ‘อยู่ได้’ แต่ยุคนี้กลับไม่รู้ว่าเรียนจบแล้วชีวิตจะเป็นอย่างไร

         บางคนเชื่อว่า Stalin เป็นผู้นำที่ยิ่งใหญ่ ตั้งใจทำดีกับประเทศชาติ แม้ภาพพจน์ของ Stalin จะอำมหิต

         จากการสำรวจความเห็นของประชาชนรุ่นปัจจุบัน 48% เชื่อว่า Stalin มีอิทธิพลในด้านบวกต่อประเทศชาติ ในขณะที่ 22% คิดว่าอิทธิพลนั้นเป็นด้านลบ

         เมื่อ Solzhenitsyn เสียชีวิตไป รัฐบาลรัสเซียตัดสินใจ ตั้งชื่อถนนหนึ่งสายว่า Alexander Solzhenitsyn Street จากชื่อเดิมว่า Big Communist Street พวกนิยมคอมมิวนิสท์ออกแรงต้านเต็มที่ เรียกร้องให้เปลี่ยนกลับเป็นชื่อเดิม ในขณะที่ผู้อยู่อาศัยบนถนนลงชื่อเรียกร้องให้เปลี่ยนกลับเช่นกัน แต่ต่างเหตุผล ว่าเพียงแค่ขี้เกียจเปลี่ยนเอกสารหลายชิ้นให้เป็นไปตามชื่อถนนใหม่บนที่อยู่

         เรื่องฐานข้อมูลและความน่าเชื่อถือของการสำรวจอาจไม่เป็นประเด็นสำคัญ

         สิ่งที่น่าสังเกต คือ การเลื่อนไหลของข้อเท็จจริงผ่านกาลเวลา เลือนหายลงสู่กรุแห่งความทรงจำเกิดขึ้นทุกหนแห่ง

         การละเลยและลืมส่งต่อข้อเท็จจริง ไม่ว่าจะด้วยบันทึกทางประวัติศาสตร์หรือการสั่งสอนในโรงเรียน สามารถทำให้คุณงามความดีของบรรพบุรุษที่เสียสละเพื่อชาติบ้านเมืองสูญหายไปได้เร็วพอกับที่ความเลวร้ายของเผด็จการกลายเป็นความดีงาม ด้วย social values ความเชื่อและคุณค่าอันดีงามในสังคม ถูกขยับเปลี่ยนศูนย์ที่ตั้งไปสู่ความเชื่อย้อมสีที่เกิดจากความเห็นแก่ตัวของบางผู้คน

         Natalya Dmitrievna ภรรยาหม้ายของ Solzhenitsyn ตำหนิผู้นำรุ่นหลังที่ละเลยการเรียนรู้จากข้อผิดพลาดและบทเรียนในอดีต

         คนรัสเชี่ยนบอกว่า Soviet Union ล่มสลายได้ง่ายนิดเดียว

         ‘The Soviet Union was destroyed by information, only information. And this wave started from Solzhenitsyn's ONE DAY…’

         แค่ ‘ข้อมูล ข่าวสาร’ ก็เป็นตัวทำลาย และล้มความยิ่งใหญ่ของอำนาจเผด็จการได้

         Alexander Solzhenitsyn กล่าวตอนรับรางวัลโนเบล เมื่อ พ.ศ.2513 โดยการอ้างถึงสุภาษิตของรัสเซียว่า ‘One word of Truth shall outweigh the whole world.’  

         ข้อมูล และความจริง เป็นอาวุธทรงพลังให้ต่อสู้กับอำนาจมหาศาลได้ทุกรูปแบบ

         ความข้อนี้ น่าจะเป็นข้อคิดให้สังคมที่ไม่ชอบจำประวัติศาสตร์ ไม่ชอบความกระจ่างของสิ่งถูกผิด นำการเกลี่ยข้อเท็จจริงมาเปลี่ยนคำจำกัดความเป็นคำว่าปรองดอง และอนุโลมให้ความผิดที่ไม่มีการตัดสินยังมีที่ยืนสังคม

         เมื่อถึงวันหนึ่ง คนรุ่นใหม่ในสังคมนั้น ที่เกิดไม่ทันเห็นเหตุการณ์ด้วยสายตาตนเองจะไม่สามารถแยกแยะความถูกผิด ชั่วดีได้ เพียงเพราะเลือกนำประโยชน์ส่วนตนเฉพาะหน้าตามแบบอย่างที่เห็นในสังคม มาใช้ตัดสินคนดี คนชั่ว

         หรือนี่คือ ความหมายที่คนไทยชอบอ้างถึงว่าประวัติศาสตร์เขียนโดยผู้ชนะ

         ข้อมูลและความจริง เป็นสมบัติที่ไม่มีวันสูญหาย ยกเว้นผู้ต่อสู้จะละทิ้งให้เลื่อนลอยหายไปกลางลมร้อนและฝุ่นควันด้วยตนเอง

* * * * * * * * *

Reference:

One Day in the Life of Ivan Denisovich แปลเป็นภาษาอังกฤษ 5 ฉบับ เล่มที่อ่านเป็นการแปลของ H.T. Willets มีคำนำโดย John Bayley ซึ่งยึดตามข้อความในภาษารัสเซียและเป็นฉบับเดียวที่ได้รับอนุญาตจาก (authorized by..)  A Solzhenitsyn