พาข้าว (สำรับข้าว) บ้านทุ่งจะต้องมีก่องข้าว ถือเป็นขุมทรัพย์อันอุดมสมบูรณ์ เพราะในก่องข้าวจะมีข้าวเหนียวอุ่น ๆ ให้พวกเราได้อิ่มทุกมื้อ นับเป็นภูมิปัญญาท้องถิ่นที่บรรพบุรุษชาวบ้านทุ่งได้ประดิษฐ์และคิดค้นขึ้นมา

ผู้อ่านหลายท่านอาจสับสนกับการเรียกชื่อภาชนะที่ใช้บรรจุข้าวเหนียวของชาวบ้านทุ่งนี้ว่ามีชื่อเรียกอย่างไรระหว่าง “ก่องข้าว” กับ  “กระติบข้าว”  ซึ่งในความเป็นจริงเป็นคำเรียกแทนภาชนะที่ใช้บรรจุความเหนียวเหมือนกัน เพียงแต่ว่าจะมีวิธีการสานและลักษณะรูปทรงที่แตกต่างกัน

ลักษณะของ "ก่องข้าว" สานจากผิวไม้ไผ่ที่มีความแข็ง มีรูปทรงกระปุก มีฐานแยกเป็นสี่แฉก และมีฝาปิดมิดชิด

“ก่องข้าว” จะมีรูปทรงคล้ายกับกระปุก มีฝาปิดมิดชิด มีความแข็งแรงกว่ากระติบข้าว  เป็นการนำติวไม้ไผ่ (ส่วนผิว) มาสานเป็นก่องข้าว  มีขาตั้งเป็นฐานแยกสี่แฉกทำจากไม้เนื้อแข็ง มีหลายขนาดตามลักษณะการใช้งาน

ก่องข้าวเหนียวหลากหลายรูปแบบ

ส่วน “กระติบข้าว” นั้นจะมีรูปทรงกลมมีฝาปิดเช่นเดียวกัน จะสานจากไม้ไผ่ที่มีความบางและอ่อนตัวง่าย ส่วนฐานจะทำจากก้านตาลหรือไม้เนื้อแข็งมาขดเป็นวงกลมเท่ากับขนาดของกระติบข้าว

การสานก่องข้าวและกระติบข้าวจะสานเป็นสองชั้น โดยชั้นในจะสานด้วยตอกให้มีความห่างเล็กน้อยเพื่อให้ไอน้ำระเหยออกจากข้าวเหนียวที่นึ่งร้อน ๆ ระบายเข้าไปสู่ช่องว่างภายใน  ส่วนชั้นนอกสุดจะสานด้วยตอกที่มีความหนาแน่นเพื่อเก็บกักความร้อนของข้าวเหนียวไว้ และไอน้ำที่มีความร้อนอยู่ภายในช่องว่างภายในก็จะช่วยให้ข้าวเหนียวนั้นคงความอุ่นตลอดทั้งวัน

ลักษณะของ "กระติบข้าว" จะมีรูปทรงกลมมีฝาปิด สานจากไม้ไผ่ที่บางและอ่อน

ขนาดของก่องข้าวหรือกระติบข้าวจะแตกต่างกันออกไปตามลักษณะการใช้งาน ถ้าเป็นครอบครัวใหญ่รับประทานอาหารพร้อมกันก็จะก่องข้าวขนาดใหญ่เคียงคู่พาข้าว  หากเป็นคู่บ่าวสาวเพิ่งแต่งงานก็จะมีก่องข้าวขนาดกลาง หากทานคนเดียวในท้องไร่ท้องนาจะมีขนาดเล็กเรียกว่า “ก่องข้าวน้อย” หรือ “กระติบข้าวน้อย”  เหมือนตำนานเรื่องเล่า “ก่องข้าวน้อยฆ่าแม่” ที่จังหวัดยโสธร แต่ถ้าเป็นก่องข้าวสำหรับไปวัดจะเรียกว่า “ก่องเพล หรือ  “กระติบเพล” จะแยกต่างห่างออกจากก่องข้าวที่ใช้โดยทั่วไป

กระติบข้าวขนาดกลาง

กระติบข้าวขนาดเล็กสำหรับนำไปทานคนเดียวที่ทุ่งนา หรือทำเป็น "กระติบเพล" สำหรับไปวัด

การสานก่องข้าวหรือกระติบข้าวนั้นถือว่าเป็นงานฝีมือโดยฝีมือช่างท้องถิ่น ที่ต้องใช้ทักษะและความชำนาญในการออกแบบรูปทรงตามลักษณะการใช้งาน นอกจากจะใช้สำหรับบรรจุข้าวเหนียวไว้สำหรับรับประทานในครัวเรือนแล้ว ยังเป็นที่สนใจสำหรับนักท่องเที่ยวที่ชอบสะสมของที่ระลึกในแต่ละท้องถิ่นด้วย

ผมเองมีโอกาสเดินทางท่องเที่ยวในหลายพื้นที่ทั้งในภาคอีสานและที่เวียงจันทน์ พบว่ามีก่องข้าวและกระติบข้าวขนาดเล็กวางจำหน่ายสำหรับนักท่องเที่ยวเพื่อเลือกซื้อหลากหลายรูปแบบ  ในบางท้องถิ่นจะสานด้วยหวายมีความงดงามประณีตควรค่าแก่การซื้อไว้เป็นที่ระลึกอย่างยิ่ง 

คราใดที่ได้เห็นก่องข้าวหรือกระติบข้าววางอยู่ในร้านจำหน่ายสินค้าที่ระลึกหรือในร้านอาหารทำให้ผมนึกถึงบ้านเกิดเสมอ  ภาพพาข้าวในวัยเด็กผุดขึ้นมาในความทรงจำ นึกถึงคืนวันที่นั่งล้อมวงกินข้าวที่ชานบ้านมีก่องข้าวขนาดใหญ่วางตรงกลาง มีพ่อและแม่คอยปั้นข้าวเหนียวให้กับลูก ๆ จนอิ่ม ป่านนี้พ่อแม่จะเป็นอย่างไรบ้างหนอ

วันนี้พาข้าวบ้านทุ่งเล็กลงไปเรื่อย ๆ เมื่อลูก ๆ มีครอบครัวและแยกย้ายไปทำงานยังต่างถิ่น เหลือเพียงพ่อแม่นั่งเฝ้าพาข้าวได้แต่เปิดก่องข้าวน้อยคอยทางลูก ๆ กลับคืนสู่บ้านทุ่งอยู่ทุกคืนวัน

*พาข้าว : สำรับข้าว