เวิ้งวิภาษ หนังสือพิมพ์สยามรัฐรายวัน ฉบับประจำวันศุกร์ที่ 28 มิถุนายน 2556

อติภพ ภัทรเดชไพศาล

กล่าวกันว่าในหมู่นักวิจารณ์วรรณคดีรัสเซีย ให้การยกย่องบทละครเรื่อง Revizer เป็นอย่างมากว่า - หากรัสเซียจะมีนิยายชวนหัว (comedy) อยู่สักเรื่องหนึ่งละก็ เรื่องนั้นจะเป็นเรื่องอื่นไปไม่ได้นอกจาก Revizor

บทละครเรื่อง Revizor เป็นงานประพันธ์ของ Nikolai Gogol (1809-1852) คำว่า Revizor แปลได้ประมาณว่า ‘ผู้ตรวจการ’ บทละครเรื่องนี้มีทั้งหมด 5 องก์ เล่าถึงเมืองเล็กๆ แห่งหนึ่งในชนบท เป็นการสะท้อนภาพของสังคมรัสเซียทั้งหมด ผ่านเรื่องเล่าที่ตลกขบขัน

เนื้อเรื่องย่อๆ มีว่า เจ้าเมืองเมืองนั้นเกิดได้รับจดหมายเตือนจากเพื่อนคนหนึ่ง ว่าในเวลาอันใกล้จะมีผู้ตรวจการเดินทางมาจากนครหลวงอย่างลับๆ เพื่อสืบสวนการทำงานของข้าราชการอย่างไม่ให้ใครรู้ เจ้าเมืองจึงควรจะเตรียมตัวจัดการดูแลสิ่งต่างๆ ให้เรียบร้อยแต่เนิ่นๆ

แต่ปรากฎว่าเวลานั้น มีชายแปลกหน้าคนหนึ่ง (กับคนรับใช้ประจำตัว) มาพักอยู่ที่โรงแรมแห่งหนึ่งในเมืองพอดี และด้วยความที่ชายผู้นั้นเป็นหนุ่มเจ้าสำรวย เพิ่งเดินทางมาจากเมืองหลวง (ซังต์ ปีเตอร์บูร์ก) การแต่งกายและกิริยาจึงทำให้บริวารของเจ้าเมืองคิดไปเองว่าชายคนนี้เป็นผู้ตรวจการที่เดินทางมาสืบราชการอย่างลับๆ

(ทั้งที่จริงๆ แล้ว ชายคนนี้เป็นเพียงพนักงานคัดลอกเอกสาร ที่ไม่ประสบความสำเร็จในหน้าที่การงานและถูกบิดาเรียกตัวกลับบ้าน)

เจ้าเมืองจึงถึงกับไปรับรองชายผู้นี้ด้วยตนเองเพราะเข้าใจผิด และถึงกับพามาพำนักที่บ้าน โดยทำการประจบประแจงเอาใจทุกอย่าง และแกล้งทำเหมือนกับว่าตนเองเป็นเจ้าเมืองที่ดี ทั้งที่ในความเป็นจริงแล้วรับสินบน และใช้อำนาจในทางมิชอบอยู่เป็นประจำ

ชาบหนุ่มได้รับการรับรองอย่างดี (จากตอนแรกที่ไม่มีปัญญาจะจ่ายค่าโรงแรมด้วยซ้ำ) และคาดเดาเรื่องออกว่าเกิดจากความเข้าใจผิด จึงถือโอกาสนี้รีดไถเงินสินบนจากข้าราชการจำนวนมาก ที่ทยอยกันมาเข้าพบเพื่อประจบเอาใจ

สุดท้ายแล้ว ชายหนุ่มถึงกับขอแต่งงานกับลูกสาวเจ้าเมือง ซึ่งยังความยินดีให้กับเจ้าเมืองเป็นอันมาก เพราะคิดว่าได้สัมพันธ์กับบุคคลผู้มีความสำคัญ เจ้าเมืองถึงกับคิดวาดฝันว่าด้วยสถานะของพ่อตา ลูกเขยคงหาช่องทางให้ตนเองได้เลื่อนชั้นเป็นถึงนายพลในเมืองหลวงได้แน่ๆ

คืนนั้นเอง ที่ชายหนุ่มหนีจากไปด้วยรถม้า และฝากบุรุษไปรษณีย์ส่งจดหมายไปถึงเพื่อนคนหนึ่งที่เมืองหลวง โดยในจดหมายนั้น ชายหนุ่มได้เล่าเรื่องความเข้าใจผิดที่เขาพบเจอไว้อย่างขบขัน

เมื่อนายไปรษณีย์แอบเปิดจดหมายออกอ่าน ความจึงแตกว่า เหล่าข้าราชการทุกคนในเมืองนั้นถูกชายหนุ่มหลอกต้มจนหมดท่า

บทละครเรื่องนี้จึงเป็นเรื่องราวที่เสียดสีระบบราชการของรัสเซียอย่างเจ็บแสบ ความหน้าไหว้หลังหลอก ความปลิ้นปล้อนของพวกข้าราชการ และความฉ้อฉล ถูกนำมาเปิดโปงและทำให้กลายเป็นเรื่องตลก ด้วยฝีมือการประพันธ์ชั้นเยี่ยมยอด

Gogol ขัดเกลาละครเรื่องนี้แล้วๆ เล่าๆ เป็นเวลาถึงแปดปี (1834-1842) ก่อนที่จะมาเป็นฉบับที่เรารู้จักกันในปัจจุบัน กล่าวกันว่าในการแสดงครั้งแรกๆ ละครเรื่องนี้ถูกวิพากษ์วิจารณ์มาก จากปัญญาชนหัวอนุรักษนิยมที่อยู่ฝ่ายรัฐ จน Gogol รู้สึกผิดหวังมาก

แต่ปัญญาชนอีกส่วนหนึ่งก็เข้าข้างงานของ Gogol อย่างหนักแน่น ซึ่งในจำนวนนี้มี Pushkin รวมอยู่ด้วย

ผู้เชี่ยวชาญวรรณคดีกล่าวว่า ละครเรื่อง Revizor นี้ถือเป็นจุดเปลี่ยนของวรรณกรรมรัสเซียเลยทีเดียว เพราะก่อนหน้านั้น วรรณกรรมรัสเซียมักจะไม่คิดพล็อตเอง แต่ลอกแบบมาจากวรรณกรรมยุโรปอีกที (แม้กระทั่งงานของ Pushkin จำนวนมากก็เป็นอย่างนั้น)

Revizor เป็นการสร้างบทละครแบบใหม่ ที่ยังไม่เคยมีใครทำมาก่อน ที่สำคัญคือบทละครยังเล่าถึงเรื่องที่ใกล้ตัวประชาชน บอกเล่าถึงความคับแค้นที่ประชาชนได้รับจากระบบการปกครองที่เน่าเฟะและเต็มไปด้วยการคอรัปชั่น

ดังนั้นถึงบทละครจะเป็นเรื่องชวนหัวขบขัน แต่ความขบขันนั้นกลับยืนอยู่บนหยาดน้ำตา ยืนอยู่บนความทุกข์ทนของประชาชนคนชั้นล่างที่ถูกกลั่นแกล้งจากผู้มีอำนาจ

ความจริงข้อนี้เอง ที่ทำให้บทละครเรื่องนี้ได้รับความนิยมเป็นอย่างมาก โดยนักวิจารณ์ส่วนหนึ่งเชื่อว่างานชิ้นนี้ส่งผลเป็นอย่างมากต่อการเปลี่ยนแปลงสังคมรัสเซียในเวลาต่อมา ซึ่งเริ่มปรากฏคนชั้นกลางในปริมาณเพิ่มมากขึ้นอย่างมหาศาล

ระบอบซาร์ ที่เต็มไปด้วยการทุจริตฉ้อฉลในหมู่ข้าราชการเป็นสิ่งที่บทละครนี้กล่าวเปรียบเทียบถึงอย่างชัดเจน และการฉ้อฉลนั้นก็เป็นที่ยอมรับไม่ได้จากราษฎรมากขึ้นทุกวันๆ จนในที่สุดนำไปสู่การปฏิวัติล้มล้างระบอบซาร์ในปี 1917

นี่แหละ พลังของวรรณกรรม

Nikolai Gogol