เวิ้งวิภาษ หนังสือพิมพ์สยามรัฐ ฉบับประจำวันศุกร์ที่ 25 ตุลาคม 2556

อติภพ ภัทรเดชไพศาล

ผมคิดว่าสังคมที่เราอยู่ทุกวันนี้ น่าจะเรียกว่าเป็น “สังคมสมัยใหม่” หรืออาจเรียกว่าเรากำลังอยู่ในยุค modern

แต่ในความเป็นจริง เรากลับพบความเชื่อลี้ลับแพร่หลายอย่างกว้างขวาง ทั้งทางโทรทัศน์ วิทยุ และสื่อสิ่งพิมพ์ต่างๆ เราพบการบนบานศาลกล่าว พบความงมงายกับความเชื่อทางไสยศาสตร์ในแบบศาสนาผีอยู่เต็มบ้านเต็มเมืองไปหมด ไม่ผิดไปจากในยุคกลาง หรือสมัยโบราณแต่อย่างใด

กระทั่งพระหลายๆ รูปก็ยังกล่าวอ้างถึงเรื่องอิทธิปาฏิหาริย์ต่างๆ นานา ทั้งที่นั่นไม่เคยเป็นประเด็นหรือความเชื่อแบบในศาสนาพุทธเลยแม้แต่น้อย

ที่น่าสนใจคือเรื่องพวกนี้ไม่ได้พบแค่ในสังคมไทย แต่ยังพบในสังคมเกือบทุกแห่งในโลก ที่ความก้าวหน้าทางวิทยาการไม่สามารถทดแทนความเชื่อดั้งเดิม ที่มีต้นกำเนิดมาจากความไม่มั่นคงทางจิตใจอันเป็นปมทางจิตวิตยาของมนุษย์ได้

ในหนังสือ Neo-Mythologism in Music ของ Victoria Adamenko กล่าวถึงดนตรีสมัยใหม่ หรือ Modern Music ไว้ได้อย่างน่าสนใจ ว่าถึงแม้ว่าดนตรีในปัจจุบันจะถูกเรียกว่าเป็นดนตรี “สมัยใหม่” ก็ตาม แต่ในเนื้อแท้แล้ว ความเป็นสมัยใหม่นั้นกลับมีเนื้อหาสาระที่แฝงไปด้วยความเชื่อใน “มายาคติ” (myth) ที่เชื่อมโยงกับไสยศาสตร์หรือศาสนา

Adamenko ยังอ้างถึงงานวรรณกรรมในช่วงไล่ๆ กัน ว่างานวรรณกรรม modern จำนวนมาก ก็ล้วนแล้วแต่ยืนอยู่บนฐานความคิดที่ใช้ myth เป็นตัวขับเคลื่อน เช่น ในงานสัจจะนิยมมหัศจรรย์ของ Gabriel Garcia Marquez เป็นต้น

ส่วนในดนตรีนั้น Adamennko บอกว่าเราสามารถพบร่องรอยแรกๆ ของกระแส Neo-Mythologism ได้ตั้งแต่ในงานของ Richard Wagner ในช่วงปลายคริสต์ศตวรรษที่ 19 ซึ่งเริ่มมีการใช้ตำนานโบราณต่างๆ มาสร้างใหม่ในรูปของ opera

การรื้อฟื้นความเชื่อเก่าแก่หรือมายาคติเหล่านี้ไม่ได้เป็นไปในลักษณะเดิมแบบโบราณกาล (เช่น อยู่ดีๆ คนคงจะกลับไปบูชายัญหรือดำน้ำเสกตะกรุดแบบสมัยก่อนไม่ได้แน่ๆ) แต่การรื้อฟื้นความเชื่อเหล่านี้ในงานศิลปะ จะเป็นไปในรูปของการใช้ “สัญลักษณ์”

และ myth ความเชื่อโบราณเหล่านี้ก็ไม่ได้มีลักษณะเหมือนเมื่อสมัยก่อนเสียทีเดียว เพราะในโลกสมัยใหม่ - ที่ศิลปินแยกตัวเองออกจากสังคมอย่างโดยสิ้นเชิงแล้ว - การผลิตความเชื่อในมายาคติเหล่านี้จึงเป็นไปในลักษณะปัจเจก ไม่ได้เชื่อมโยงกับศรัทธาของสังคมโดยรวมแต่ประการใด

ดังนั้น Adamenko จึงเรียกลักษณะของ Myth ที่ถูกสร้างขึ้นใหม่นี้ว่า “Creative Mythologism”

ตัวอย่างของการผลิตงานศิลปะสมัยใหม่ผ่านสัญลักษณ์แบบ Neo-Mythologism มีตัวอย่างเช่น งานเพลงของ Arnold Schoenberg ชุด Pierrot Lunaire (เขียนในช่วงกลางคริสต์ศตวรรษที่ 20) ที่ผู้แต่งเพลงจงใจแบ่งเพลงออกเป็น 3 กลุ่มย่อยๆ และแต่ละกลุ่มประกอบไปด้วยเพลงจำนวน 7 เพลง

เพราะเลข 7 และเลข 3 เป็นเลขสำคัญของศาสนาหลายศาสนา เช่นเดียวกับที่เลข 13 มักถูกมองเป็นหมายเลขแห่งความโชคร้าย

ดังนั้น ชื่อ opera เรื่อง “Moses and Aaron” จึงถูก Schoenberg แก้ให้ผิดหลักภาษาเป็น “Moses and Aron” เพราะความเชื่อที่ว่าจำนวนตัวอักษร 13 ตัวในชื่อแบบเดิมจะนำมาซึ่งโชคร้าย

ตัวเลขศักดิ์สิทธิ์เหล่านี้ได้รับการใช้งานจากนักแต่งเพลงสมัยใหม่อย่างต่อเนื่องจนกระทั่งปัจจุบัน เช่นในกรณีของ George Crumb (เกิด ค.ศ. 1929) ที่เขียนเพลง Black Angels โดยมีโครงสร้างสำคัญจากตัวเลข 7 และ 13

นอกจากนั้น ยังมีกรณีอย่าง John Cage (ค.ศ. 1912-1992) ที่ใช้วิธีทอดลูกเต๋าหรือการเสี่ยงทายกำหนดค่าหรือตัวเลขแล้วนำมาแปลงเป็นโน้ตเพลงอีกที ก็ต้องถือเป็นการใช้ Myth ในการสร้างงานด้วยเช่นกัน

สัญลักษณ์ของ Neo-Mythologism อีกรูปหนึ่ง คือเครื่องหมายหรือรูปทรงต่างๆ ยกตัวอย่างเช่น รูปวงกลม ก็เป็นรูปที่นักแต่งเพลงนิยมนำมาใช้

ตัวอย่างในภาพที่ผมแสดงไว้ คืองานของ George Crumb เช่นกัน โดยนักแต่งเพลงจงใจบันทึกโน้ตในรูปของวงกลม ซึ่งถ้าสังเกตดีๆ จะพบว่าวงกลมนั้นถูกแบ่งออกเป็น 4 ส่วน (เลข 4 คือความหมายของทิศทั้งสี่)

และแต่ละส่วนเพลง (A B C D) ยังถูกคั่นด้วยความเงียบเป็นเวลา 4 วินาทีทุกๆ ส่วนอีกด้วย

โดยทั้งหมดนี้ Crumb เองก็ยอมรับ ว่าเขาเห็นดนตรีของเขาเกี่ยวพันอยู่กับแนวคิดที่ว่าด้วย Myth เป็นอย่างมาก

แต่ทั้งตัวเลขและรูปลักษณ์ต่างๆ นั้นก็เป็นเพียงสัญลักษณ์ของ Myth และเป็นเพียงภาพแทนที่แสนจะพร่าเลือน และการจะอธิบายถึงสาเหตุที่นักแต่งเพลง “เลือก” สัญลักษณ์ต่างๆ เหล่านี้มาใช้ ก็ยังมีคำอธิบายที่หลากหลาย

และคำอธิบายของหลายๆ คนก็ยังเป็นเรื่องของการเลือกที่เป็น “ส่วนตัว” มากๆ และไม่ได้แฝงไปด้วยความเชื่อหรือศรัทธาอันรุนแรงแบบในยุคโบราณแต่อย่างใด (ที่จริงนักแต่งเพลงสมัยใหม่ที่เขียนงานเหล่านี้ หลายคนเป็นผู้ไม่ศรัทธาในศาสนาใดเลยด้วยซ้ำ)

สถานะของนักแต่งเพลงสมัยใหม่ จึงเป็นสถานะของผู้ที่ “ผลิต” มายาคติหรือ Myth เหล่านี้ขึ้นมานั่นเอง