ร่างรัฐธรรมนูญ 2559 ก็ได้ผ่านประชามติไปเรียบร้อยแล้ว  และคนส่วนใหญ่ก็รับร่างดังกล่าว  หลังจากนี้ก็เป็นหน้าที่ของผู้เกี่ยวข้องจะได้จัดทำกฎหมายลูกกันต่อไป  แม้รัฐธรรมนูญนี้ อาจมีบางมาตราที่ไม่ตอบโจทย์บางกลุ่มบางท่าน  แต่ถ้าเราดูโดยรวมก็ยังนับว่าพอใช้ได้  การที่จะให้ถูกใจไปทุกคนย่อมเป็นไปไม่ได้  ดังนั้นทั้งผู้ที่รับร่างและไม่รับร่าง ยังประกอบด้วยเหตุผลต่างๆนานาออกไปอีก  

แต่มีประเด็นหนึ่งที่อยากจะชี้ให้เห็นถึงสภาพจิตใจการนึกคิดของคนเรา  ที่บอกว่า รัฐธรรมนูญปราบโกงได้  ตรงนี้ผมไม่เห็นด้วย  ในสังคมที่อยู่ด้วยกัน เราไม่มีทางทำให้คนเราไม่โกงกันได้  ขบวนการการตรวจสอบต่างหากที่ทำให้คนที่จะทำคิดหนัก หรือไม่กล้าทำ 

เราพูดเสมอว่า นักการเมืองนั้นชอบโกง  ผมว่าโดยมากเป็นเช่นนั้น  แต่ความหมายของคำว่านักการเมือง ในนิยามของผม มันกว้างกว่าคำว่านักการเมืองในความหมายทั่วๆไป

โดยทั่วไปพอกล่าวถึงนักการเมือง  เรานึกถึงคนที่มีสังกัดพรรคการเมือง  คนที่ช่วงก่อนเลือกตั้งเดินไหว้ชาวบ้านตามตรอกซอกซอยแม้กระทั่งสุนัขยังเผลอไหว้  คนที่พูดชักชวนหรือกล่าวโจมตีคู่ต่อสู้   คนที่ยกมือประท้วงกันในสภา  คนที่มีตำแหน่งบริหารประเทศ   นี่คือภาพโดยทั่วไปของนิยามคำว่านักการเมือง

แต่ความหมายของนักการเมืองของผม มันต่างออกไปมันกว้างออกไป  ผมหมายถึงใครก็ตามที่ได้รับมอบอำนาจโดยมีกฎหมายรับรองอำนาจ  มาบริหารส่วนรวม  ตั้งแต่องค์กรเล็กๆ จนถึงระดับประเทศ  ดังนั้นผู้ที่มีอำนาจเหล่านี้  ตั้งแต่ สส.  สว. ที่มาจากแต่งตั้งหรือเลือกตั้งก็ดี  แม้ข้าราชการระดับสูงทั้งข้าราชการพลเรือนและทหารตำรวจ ที่มีอำนาจในการให้เกิดการมีการได้การเสีย  ผมก็จัดทั้งหมดเหล่านี้คือนักการเมือง     ความหมายคือ ต้องการจะบอกว่า   ทั้งหมดนี้ พร้อมที่จะโกง ถ้ามีโอกาสเอื้ออำนวย   

ทั้งหลายเหล่านี้คือธรรมชาติของคน  บางคนก็โกงกันตรงๆ บางคนก็กินตามน้ำ  บางคนก็โกงโดยอาศัยช่องว่างทางกฎหมาย  บางคนก็โกงในลักษณะที่เรียกว่า ทุจริตเชิงนโยบาย ซึ่งก็ซับซ้อนขึ้นไปอีก

การโกงหรือทุจริตเหล่านี้ไม่มีวันจะหมดไปจากสังคมของมนุษย์   เพราะเราไม่สามารถชี้นิ้วระบุไปตรงๆได้ว่าคนนี้จะต้องโกง  เมื่อคนนี้โกงแล้วจะไม่มีวันไม่โกงอีก   คนนี้ระบุได้เลยว่าไม่โกง  และตลอดอายุขัยของเขาจะไม่มีวันโกง

เวลาธนาคารรับพนักงานที่ต้องเกี่ยวข้องกับการหยิบจับเงินสด  ซึ่งเป็นสิ่งของที่ยั่วยวนใจในการโกงมากที่สุด  เขาใช้เกณฑ์อะไรในการรับพนักงาน  เขาไม่ได้รับพนักงานโดยดูจากว่าคนนี้ท่าทางจะเป็นคนดีที่ไม่โกง  น่าไว้ใจให้จับต้องเงินได้  เพราะคนโกงเราดูด้วยตาดูการแต่งตัว ดูการพูดจาไม่ได้   แต่ธนาคารเขากล้ารับ เพราะระบบการตรวจสอบของเขาต่างหาก ที่ทำให้พนักงานที่ทำงานไม่กล้าแม้แต่จะคิดโกง  ไม่ใช่พนักงานเป็นคนดีเด่นอะไรนักหนา

การบริหารประเทศก็เช่นกัน  ระบบการตรวจสอบที่เข้มแข็งเท่านั้น ที่จะทำให้คนที่คิดจะโกง ไม่สามารถสร้างโอกาสได้

การโกงนั้นทุกคนโดยมากมักจะมองออกจากตัวไปจ้องคนอื่น  ทั้งๆที่ถ้าสอบสวนตนเองดีๆแล้ว เราจะพบว่าเราก็โกงอยู่บ่อยๆ  แต่เรามักมีเหตุผลดีๆที่จะทำให้เรารู้สึกไม่ผิด  หรือผลักเอาความผิดนั้นเป็นเรื่องภายนอก

เราขับรถเร็วเกินกฎหมายกำหนด  มีใบสั่งค่าปรับมาที่บ้าน  แต่เพื่อนบอกว่าไม่ต้องไปเสียค่าปรับให้รัฐหรอก พอครบปีเขาก็ลบข้อมูลนั้นทิ้ง  เราก็ไม่ไปเสียค่าปรับ ด้วยเหตุผลที่ดีว่า  ยังไม่มีเวลาไปเสียค่าปรับแล้วก็ปล่อยล่วงจนเลยกำหนด

เราเป็นผู้มีอำนาจในการที่จะแต่งตั้งใครก็ได้ และขณะนั้นก็กำลังดำเนินการสอบสวนคดีทุจริตผู้อื่นอยู่  มีญาติสนิทมาฝากหลานให้เข้าที่ทำงานโดยไม่ต้องผ่านการสอบบรรจุเหมือนผู้อื่น  เราก็จัดการให้โดยไม่อิดออด และไม่รู้สึกผิดอะไร เพราะตนมีอำนาจอันชอบธรรมในมือ

เราหลีกเลี่ยงการจ่ายภาษี เพราะเราบอกว่าไม่รู้รายการอะไรต้องนำมาคิด  และอาจหาข้ออ้างว่า รัฐไม่เห็นทำอะไรเพื่อตอบสนองประชาชน  ดังนั้นจึงไม่อยากจ่าย   เป็นต้น

มีบทความหนึ่ง ของผู้ที่ใช้นามปากกาว่า  วินิทรา  นวลละออง   เขาพูดถึงงานวิจัยหนึ่งของนักศึกษาปริญญาเอกสาขาจิตวิทยาสังคมและวิทยาศาสตร์บุคลิกภาพ   ความสรุปว่า

 “คนเรามีแนวโน้มจะโกงหรือตัดสินใจทำเรื่องไม่ถูกต้องตามหลักศีลธรรมเมื่อการกระทำนั้นไม่ต้องปฏิบัติออกมาอย่างโจ่งแจ้ง  ดังนั้น หากสามารถนิ่งเฉยหรือละเลยความรับผิดชอบบางอย่างแล้วทำให้เกิดการโกงขึ้นได้  เขาจะตัดสินได้ง่ายขึ้นในการเลือกโกง  หรือกระทั่งว่าหากมีคนมอบหมายงานที่ไม่อยากทำ   ให้มาทำ  ก็อาจโกงด้วยการไม่ทำ ปล่อยทิ้งไว้โดยไม่ได้ปฏิเสธตั้งแต่ตอนรับงาน”

งานวิจัยนี้มาจากการทดลอง 2 แบบ คือ

แบบที่1. เขาให้อาสาสมัครแก้โจทย์เลขบนคอมพิวเตอร์   กลุ่มแรกได้รับการเตือนตั้งแต่ก่อนการทดลองว่า ระบบมีข้อบกพร่อง  ถ้าหากได้เคาะบนแป้นเคาะตำแหน่งที่ให้เว้นวรรค  คำตอบจะปรากฏขึ้นมาให้บนจอ

กลุ่มที่สอง  ได้รับการเตือนเช่นเดียวกันว่า  ระบบมีข้อบกพร่อง  หากปล่อยทิ้งไว้เองโดยไม่ทำอะไรเพียง ห้าวินาที คำตอบจะปรากฏออกมาเองบนจอ   คือไม่ต้องไปเคาะอะไร เพียงรอเฉยๆเท่านั้น

ผลการทดสอบออกมาว่า  กลุ่มที่สองปล่อยให้เวลาล่วงไปตามชะตากรรมนำมาซึ่งการโกงโดยให้คำตอบปรากฏเอง มีมากกว่ากลุ่มแรก  ที่ต้องลงมือโกงอย่างจงใจด้วยการเคาะแป้นพิมพ์

นี่พอจะบอกได้ว่า ถ้าเราสามารถโกงได้โดยไม่ต้องลงมือ หรือภาษาเขาเรียกว่ากินตามน้ำ  เรามักทำเป็นส่วนมาก

มาดูการทดลองแบบที่สองบ้าง  เกี่ยวกับการทำความดี ซึ่งตรงกันข้ามกับการโกง

ผู้วิจัยจะสอบถามอาสาสมัครกลุ่มแรกว่า จะช่วยเหลือนักศึกษาพิการในการเรียนหรือไม่  คำตอบมีให้แค่ว่า “ ช่วย” กับ “ไม่ช่วย”  บนหน้าจอคอมพิวเตอร์

กับอีกกลุ่มหนึ่ง ยังคงเป็นคำถามเดิม  แต่บนหน้าจอยังไม่ให้ตัดสินใจทันที   แต่กลับให้กด  “อ่านรายละเอียดเพิ่มเติม” เพื่อพลิกไปหน้าถัดไป

ผลการทดลองปรากฏว่า  อาสาสมัครที่เลือกว่าจะช่วย   ในกลุ่มแรกที่มีเพียงตัวเลือกสองตัวคือ ช่วย  กับ ไม่ช่วย  มีมากกว่ากลุ่มที่ต้องคลิ๊กอ่านรายละเอียด  ถึง 5 เท่า

ผู้วิจัยอธิบายว่า  อารมณ์ส่งผลต่อการตัดสินใจ   “การทำดีอย่างโจ่งแจ้ง “  กับ การโกงอย่างโจ่งแจ้ง” 

คนเรามักเลือก   “การทำดีอย่างโจ่งแจ้ง” มากกว่า  “ การโกงอย่างโจ่งแจ้ง”

และมักเลือก  “การโกงอย่างลับๆหรือเนียนๆ”  มากกว่า “การทำดีแบบลับๆ”

สรุปคือ เราชอบ “ทำดีอย่างโจ่งแจ้ง” และ “การโกงอย่างลับๆ”   เพราะการโกงเป็นเรื่องที่เรารู้สึกผิดและมีความอับอายเข้ามาเกี่ยวข้องด้วย  ความรู้สึกนี้ส่งผลให้ไม่เลือกการโกงที่ต้องลงมือเอง แต่เลือกใช้วิธีการอื่นที่ไม่ต้องลงมือ

เราไม่ค่อย ทำดีแบบลับๆ  โดยเฉพาะผู้มีอำนาจทั้งหลาย เช่นนักการเมือง  เวลาทำดีต้องให้ปรากฏเป็นข่าว  ทั้งนี้เพราะการมีวัตถุประสงค์ที่แฝงในการทำความดีนั้น

 ในศาสนาพุทธ มีการกล่าวถึง  สังคหวัตถุ ๔  คือการทำคุณประโยชน์ต่อส่วนรวม  ประกอบด้วย

ทาน  ( การให้การบริจาค   ) 

 ปิยวาจา (การกล่าววาจาเสนาะรื่นหูไพเราะ)

 อัตถจริยา (การเข้าช่วยเหลืองานด้วยกำลังกาย)

 สมานัตตตา( การมีความเสมอต้นเสมอปลาย )

 ทั้งหลายเหล่านี้ต้องประกอบด้วยจิต ที่เป็น เมตตา  กรุณา  มุทิตา และอุเบกขาอย่างแท้จริง  จึงเป็นการแสดงออกที่บริสุทธิ์

การมีจิตใจที่ประกอบด้วย เมตตา กรุณา มุทิตา และอุเบกขา  แต่ไม่ช่วยเหลือไม่แสดงออก  สังคมก็ไม่ได้ประโยชน์อันใด  เหมือนที่เขากล่าวกันว่า เอาแต่นั่งแผ่เมตตาในมุ้ง 

 ดังนั้น พรหมวิหารสี่ คือ เมตตา กรุณา มุทิตา อุเบกขา จึงต้องประกอบด้วย สังคหวัตถุ ๔  จึงจะครบถ้วน  คนที่อยู่ร่วมกันจึงได้ประโยชน์อย่างแท้จริง

คนที่ชอบเอาหน้าเอาตาเวลาทำความดี  หรือป่าวร้องป่าวประกาศตนเอง  คือผู้ที่ ปฏิบัติสังคหวัตถุ ๔ แบบมีนัยยะแอบแฝง  ไม่ได้ประกอบด้วยจิตพรหมวิหารอย่างแท้จริง  กล่าวคือ ทำบุญหรือทำความดีเอาหน้า

ความดีนั้นควรเป็นเรื่องที่ผู้อื่นเห็นแล้วป่าวประกาศให้คนอื่นรู้  เพื่อยกย่องเชิดชูดูเป็นตัวอย่าง

ย้อนกลับไปที่ผลการทดลองวิจัยดังกล่าว   สามารถนำเอาแนวคิดอันนี้ไปใช้เพื่อป้องกันคนขี้โกง  อาจวางระบบตรวจสอบที่รัดกุม  ไม่วางเฉยหรือไว้วางใจว่าคนๆนี้เป็นคนดีมาก่อน  เขาคงไม่ทำอะไรที่ไม่ดีแน่นอน

แต่เรารู้มาว่า คนเราไม่อยากทำไม่ดี แต่บางครั้งสถานการณ์มันเอื้ออำนวย  จากการที่มีจุดรั่วไหลในการตรวจสอบ   เช่นสมมติว่าผมมีอำนาจในการที่จะแต่งตั้งใคร  ต่อมามีญาติสนิทหรือผู้เคยมีพระคุณ มาฝากลูกให้เข้าทำงาน  ผมอาจอึดอัดใจแต่ถ้าระบบมันไม่รัดกุมเพียงพอ ก็ต้องทำให้  นอกจากระบบที่เข้มงวดจนไม่สามารถทำอะไรได้ ผมจึงสามารถปฏิเสธอย่างไม่ต้องอึดอัดว่า  ช่วยไม่ได้จริงๆ

การสร้างระบบตรวจสอบและการลงโทษอย่างเด็ดขาด ไม่ใช่การจ้องจับผิด  แต่เป็นการไม่เปิดโอกาสให้คนเลือกทำผิดแบบอ้อมๆ  นอกจากนี้ยังช่วยให้ผู้ที่ไม่อยากทำผิดแต่ต้องยอมทำผิด สามารถปฏิเสธการกระทำนั้นได้อย่างเต็มปากเต็มคำ

และยังช่วยสร้างนิสัยให้คนในสังคม  ไม่ให้เป็นคนปากว่าตาขยิบได้ด้วย