(ลุงหนูเคน เกษตรกรดีเด่น สาขาปลูกสวนป่า กับผู้เขียน และบิดาของผู้เขียน)

เอนทรี่นี้จะเป็นตอนที่ 3  สำหรับเอนทรี่ เรื่อง "ผมได้เรียนรู้อะไรในห้องเรียนปราชญ์ของแผ่นดิน ปี๒๕๕๙" ซึ่งได้นำเสนอมาแล้ว 2 ตอน  ในตอนนี้จะได้กล่าวถึงผลของการไปเยี่ยมเยียนเกษตรกรและกลุ่มเกษตรกรดีเด่นแห่งชาติ ซึ่งได้เข้ารับพระราชทานโล่รางวัลในงานพระราชพิธีพืชมงคลจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ ประจำปี 2559

ท่านแรกที่ผู้เขียนได้เดินทางไปเยี่ยมชมกิจการ คือ เกษตรกรดีเด่นแห่งชาติ สาขาอาชีพปลูกสวนป่า  นายหนูเคน ทูลคำรักษ์ อ.ประโคนชัย จ.บุรีรัมย์

หลังจากที่ได้โทรศัพท์นัดหมายกันลุงหนูเคนก็นัดให้ผู้เขียนไปเจอท่านได้ที่สวนป่าตั้งอยู่ในเขต อ.บ้านกรวด จ.บุรีรัมย์ สภาพแวดล้อมของสวนป่าเต็มไปด้วยความแห้งแล้งและร้อนของอากาศในฤดูร้อน ตั้งอยู่กลางทุ่งนา มีสวนยางพาราขึ้่นอยู่เป็นหย่อมๆ ของสีเขียวที่พอจะลดสีสันสีน้ำตาลของทุ่งหญ้าและต้นไม้อันเกิดจากการแผดเผาของแสงแดด 
ถามชาวบ้านเมื่อขับรถหลงเข้าไปในหมู่บ้านแห่งหนึ่ง "อ๋อ ..ลุงปาง สวนแกอยู่ตรงนั้นๆ..." แล้วก็ขับรถย้อนกลับไปทางเดิมอีกครั้ง จึงเจอเข้ากับป้ายบอกทางเข้าสวนป่าของลุงหนูเคนที่เพิ่งขับรถผ่านมาหยกๆ 
เลี้ยวเข้าไปเล็กน้อยก็เป็นที่สังเกตว่า ต้องเป็นสวนป่าที่ร่มครึ้ม มีต้นไม้สูงใหญ่ปกคลุมอยู่นี้แน่ๆ เลย แม้ไม่ต้องมีป้ายแจ้งสถานะก็เดาได้ว่าต้องเป็นสวนป่าระดับเกษตรกรดีเด่นแห่งชาติอย่างแน่นอน 

(ทางเข้าสวนป่าแปลงที่ 1 ของลุงหนูเคน ในเขต อ.บ้านกรวด จ.บุรีรัมย์)

เห็นรถกระบะอีซูซุ สีเทาคันเก่าๆ คันหนึ่งจอดอยู่ในสวนป่า ด้อมๆ มองๆ หาผู้คนอยู่ไม่นานก็พบกับลุงหนูเคน ผู้ใจดีแบบคนชนบทที่เคยพบเคยเจอกันในโรงแรมหรูกลางกรุงและที่สนามหลวงในวันพืชมงคล 

ลุงหนูเคนแนะนำตัวเองกับผู้เขียนอย่างคนคุ้นเคยว่า ชาวบ้านแถวนี้เรียกว่า ลุงปาง ทำสวนป่าตรงนี้ 80 ไร่ มาตั้งแต่ปี 37 แต่ก่อนปลูกต้นยางพารา แต่เห็นคนปลูกกันเยอะ ลุงกลัวว่าราคายางพาราจะตกต่ำก็เลยเอารถมาโค่นต้นยางทิ้ง แล้วก็เริ่มปลูกต้นไม้สารพัดชนิด  ลุงชี้ให้ดูต้นไม้แต่ละชนิด มากจนจำไม่หวาดไม่ไหว ต้นไม้ในรุ่นแรกๆ สูงใหญ่เป็นร่มเงาให้แก่ไม้ต้นเล็กอีกนานาพันธุ์ รวมทั้งพืชพันธัญญาหาร

ต่อมาลุงก็ไปขึ้นทะเบียนที่ดินเป็นสวนป่า (ตามพระราชบัญญัติสวนป่า พ.ศ.2535)  ทำให้การตัดไม้ ขายไม้ แปรรูปไม้ การเคลื่อนย้ายไม้จากสวนของลุงทำได้โดยไม่ผิดกฎหมาย ที่สำคัญไม่ว่าเจ้าหน้าที่บ้านเมืองระดับใด หรือเจ้าหน้าที่ตำรวจ เจ้าหน้าที่ป่าไม้ก็รู้จักชื่อลุง เนื่องจากสวนป่าของลุงได้กลายเป็นทั้งแหล่งเรียนรู้ของทุกคนทุกระดับ ผู้หลักผู้ใหญ่ระดับอธิปดีกรมป่าไม้ รองอธิบดีกรม ต่างก็มาเยี่ยมเยียนสวนป่าตัวอย่าง 

ลุงชี้ให้ดูว่ามีรูปใครบ้างที่มาเยี่ยมสวนป่าแห่งนี้ เป็นภาพบนป้ายไวนิลที่ติดอยู่กับผนังอาคารห้องเรียนรู้ของลุงหนูเคน

(แปลงนี้ มีต้นกระถินเทพาหลายร้อยต้น)

ลุงหนูเคนเล่าถึงการขายไม้ว่า สมัยแรกๆ ที่ต้นไม้โตพอตัดได้แล้ว ลุงก็ขายไม้ออกไปโดยไม่รู้ราคาไม้  “ตอนนั้นลุงขายแค่ต้นละพัน ถ้าลุงรู้ราคาเหมือนสมัยนี้ ลุงขายได้เงินเยอะแยะแล้ว”  น่าเสียดายแทนลุงจัง

“แล้วใครมาบอกลุงว่า จะต้องขายต้นละเท่าไร”  

“ก็เจ้าหน้าที่ป่าไม้สิ  ตอนนี้.. ถ้าต้นขนาดนี้ (ลุงชี้นิ้วไปที่ต้นไม้ขนาดกลางๆ ให้ดู) ก็ 3 ต้นหมื่นๆ (บาท)  วันก่อนขายให้พวกซื้อไม้มาจากภาคเหนือไป 80 ต้น มาตัดกัน 3 คันรถสิบล้อ พอรถวิ่งออกไปไกลถึงภาคเหนือแล้ว เขาจึงโทรกลับมาบอกลุงว่า เขาตัดเกินที่ตกลงกันไป 10 ต้น” ลุงเล่าาให้ฟังพร้อมกับหัวเราะอย่างมีความสุขไปด้วย  วันก่อนลุงก็บริจาคไม้ให้กับวัดเอาไปทำกุฏิ ทำอะไร ทำโรงเรียนก็ให้”

เรียกว่า ได้ครบถ้วนเลยทีเดียวทั้งการสร้างมูลค่าทางเศรษฐกิจ การปลูกพืชแบบผสมผสานกับการปลูกพืชทางการเกษตร เนื่องจากรอบๆ สวนป่าก็ยังมีสวนยางพาราของลูกชายลุงอยู่ล้อมรอบอีกหลายสิบไร่ ล้วนกำลังได้ผลผลิตออกสู่ท้องตลาดเช่นเดียวกัน

(ไม้ไผ่ มีไว้ทั้งการเป็นไม้ใช้งานและใช้หน่อไผ่เป็นอาหาร)

ลุงหนูเคนพาออกไปดูสวนป่า ชี้ให้ดูต้นไม้ชนิดต่างๆ ทั้งไม้ยืนต้น ไม้ราคาแพงอย่างต้นพยุง ต้นประดู่ที่ปลูกเป็นแปลงราวๆ 2 พันกว่าต้น  ไม้เลื้อย หวาย ไม้พุ่มที่เก็บกินเป็นผักป่า จิปาถะ

“น่าเสียดายที่ตอนนี้ หน้าแล้ง ไม่งั้นได้เห็นต้นไม้พวกนี้ออกเยอะกว่านี้ ..ปีที่แล้วคนมาเก็บเห็ดเต็มไปหมด รถกระบะนี่จอดเต็มสวนป่านี้เลย”

“แล้วลุงคิดเงินจากคนเก็บเห็ดอย่างไร?” ผู้เขียนถาม

“ลุงไม่ได้เอาอะไรจากเขาด้อก .... ให้เขาเอาไปซือๆ” (ให้ชาวบ้านเอาไปเปล่าๆ ไม่คิดเงิน)

“อ้าว..ทำไมล่ะลุง?”   

“ลองไม่ให้ ถ้าเขามาแกล้งเผาสวนป่า ลุงก็เสียหายหมดสิ”  ด้วยคำตอบนี้ ผู้เขียนเริ่มเข้าใจแล้วว่า ทำไมคนเราต้องเรียนรู้ที่จะอยู่กับป่าอย่างสันติภาพ ระหว่างเดินชมต้นไม้ลุงก็ชี้ให้ดูร่องรอยที่ไก่เขี่ยใบไม้เพื่อหากินตัวมด แมลงหนอน “อันนี้เป็นรอยหากินของไก่ป่า”

“ไหนตัวมันล่ะลุง” ... “โอ้ย.. ใครไปไล่มันทัน มันบินอยู่บนยอดไม้ ... เดือนก่อนแม่มันกกไข่อยู่ที่โคนต้นไม้นั่น”

(แปลงนี้  ต้นประดู่ที่ลุงบอกว่า ที่ตรงนี้มีทั้งหมด 2 พันกว่าต้น คิดมูลค่าไม่ถูกในอีกสัก 5 - 10 ปีข้างหน้า)

(แถบนี้เป็นต้นสัก และหวายมาโตที่โคนต้น)

“เห็นที่ขอนไม้นี้ไหม อันนี้เป็นเห็ดหลินจื่อ ลุงเก็บขายเองได้กิโลละ 300 บาท  พอเราตัดต้นไม้ออกไปแล้ว โคนต้นก็ไว้อย่างงี้แหละ ปล่อยให้มันตายเอง พวกต้นเล็กๆ ก็ได้ใหญ่ต่อไป ถ้าโคนต้นไหนไม่ตายมันก็มีกิ่งกลายเป็นต้นใหญ่ให้ ไม่ต้องไปเผามัน ปล่อยไว้ยังงี้แหละ”

ลุงเล่าให้ฟังถึงความหลากหลายทางชีวภาพ ซึ่งต่างจากการปลูกพืชเชิงเดี่ยวที่เป็นการบังคับธรรมชาติมากเกินไป

 “ไม้ทั้งหมดนี่ ลุงจะตัดอีกกี่ปีจึงจะหมดครับลุง”  

“ตัดไม่รู้จักหมดหรอก มันโตขึ้นเรื่อยๆ  อย่างต้นยางนาต้นใหญ่สองต้นนั้น(ขนาด 3 คนโอบ) เขาให้ราคาต้นละ 3 หมื่นก็ยังไม่ขายเลย ปีที่แล้วเจ้าหน้าที่ป่าไม้เคยมาตีราคา(มูลค่า)ไม้ทั้งสวนนี้ไว้ 17 ล้านบาท”  และทุกๆ ปีมูลค่าของพรรณไม้ของลุงจะเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ ลุงยืนยันในเหตุผลของการปลูกสวนป่าว่า

“ดีกว่าเอาเงินไปฝากธนาคารกินดอกเบี้ย” ...... สาเหตุเพราะอะไรนั้น พอเราเห็นสภาพเศรษฐกิจและอัตราดอกเบี้ยธนาคารในปัจจุบันนี้เป็นตัวบ่งชี้ความมั่นคั่งของลุงหนูเคนได้เป็นอย่างดี

ผู้เขียนได้ยินตัวเลขถึงกับอึ้งว่ามูลค่าต้นไม้ในสวนป่าของลุงหนูเคนช่างมากมายมหาศาล แม้มันจะไม่ใช่ตัวเลขที่เป็นตัวเงินในบัญชีเก็บไว้ในธนาคาร  แต่เงินดอกผลของลุงหนูเคนเก็บไว้ในต้นไม้และโตขึ้นมากกว่าดอกเบี้ยในธนาคาร  ลุงเปรียบเทียบให้ดูดอกเบี้ยธนาคารโตช้ากว่าต้นไม้ของลุงเมื่อตีค่าราคาของมันออกมาเป็นตัวเงิน และก็สามารถขายไม้ออกได้ตลอดเวลา “ให้แต่บอก ..ก็มีคนจะมาซื้อทันที” 

นี่ก็แสดงว่า ต้นไม้มีสภาพคล่อง ที่มันสามารถเปลี่ยนเป็นตัวเงินได้ทันที เหมือนอย่างทองคำ หรือใบหุ้น ....!!

ลุงหนูเคน มีแปลงปลูกสวนป่า 2 แปลง โดยปลูกไม่ที่มีค่าทางเศรษฐกิจ ได้แก่ ไม้มะค่า ยางนา พยุง ประดู่ สัก ไม้แดง มะค่าโมง กระถินเทพา และยูคาลิปตัส (ราคา 3 ต้นหมื่น..ที่ลุงย้ำให้ฟังอีกที)  ใช้เวลาที่ปลูกสวนป่ามาแล้ว 21 ปี เมื่อตัดไม้ออกไปก็จะมีการปลูกทดแทน ไม้ที่ตัดก็นำไปใช้สำหรับสร้างบ้านพักอาศัย สร้างบ้านให้เช่า(ในตัว อ.ประโคนชัย จ.บุรีรัมย์) ทำเฟอร์นิเจอร์ ทำศาลาพักร้อน และยังทำให้ลุงมีงานทำนอกจากการปลูกสวนป่าแต่เพียงอย่างเดียวอีกด้วย คือ ช่างไม้

ลุงหนูเคนพาผู้เขียนเดินดูต้นไม้จนรอบสวนป่า ให้ดูมูลค่าของต้นไม้ที่ทำสวนป่าและตัดไม้อย่างถูกหลักวิชาการป่าไม้  แม้ว่าอากาศในพื้นที่ อ.บ้านกรวด จ.บุรีรัมย์ ขณะนั้นจะร้อนและแห้งแล้งเพียงใด แต่การเดินอยู่ใต้ร่มไม้ตลอดเวลาก็ไม่ได้ทำให้ร้อนแล้งแต่อย่างใด ก่อนกลับออกมาให้ ลุงหนูเคนนักอนุรักษ์ต้นไม้ก็ไปเอากล้าไม้ยืนต้นมาให้เป็นของฝากติดมือกลับไปปลูกที่บ้านอีกถึง 7 ต้น

“ลุงอยากจะทำอะไรอีกต่อไป..?” 

“ลุงจะหาพรรณไม้แปลกๆ มาปลูก ไว้ให้คนรุ่นหลังได้ดู แล้วจะทำป้ายชื่อต้นไม้ ติดไว้ให้เวลาคนมาดูสวนป่าจะได้รู้จักชื่อ” 

(สภาพทุ่งนาในหน้าแล้ง จ.บุรีรัมย์ )

(พืชสมุนไพรกำลังแตกหน่อรอฝน  พวกไพล ขมิ้น กระชาย)

(ลุงหนูเคนกำลังดูแลกล้าไม้ที่เอาไว้ปลูกแซมต้นที่ตัดออกไป)

เมื่อพิจารณาถึงปัจจัยที่ทำให้สวนป่าของลุงหนูเคนประสบความสำเร็จ ผู้เขียนเห็นว่า การไม่ได้ใช้พื้นที่ปลูกพืชเศรษฐกิจเชิงเดี่ยว เช่นปลูกยางพารา  ประกอบกับเป็นการทำสวนป่าแบบผสม เป็นไม้ยืนต้นที่ต่างชนิดกัน ทำให้มีข้อได้เปรียบ มีความหลากหลายทางชีวภาพเพราะมีไม้หลายชนิดในหมู่ไม้เดียวกัน และได้รับผลตอบแทนหลายช่วงเวลา แต่ก็ต้องคอยดูแลต้นไม้เพื่อไม่ให้แก่งแย่งแสงน้ำและธาตุอาหาร หรือให้เรือนยอดต้นไม้ไปบดบังพืชพรรณอื่นและสมุนไพร 

ความหลากหลายทางชีวภาพก็ยังเป็นความได้เปรียบในเรื่องของการเก็บหาของป่า ซึ่งได้ผลตอบแทนในรูปของตัวเงิน แต่ลุงหนูเคนก็เลือกที่จะให้สวนป่าอยู่คู่กับชุมชน ด้วยการอนุญาตให้ชาวบ้านเข้ามาเก็บหาของป่าได้อย่างอิสระ เป็นการป้องกันไฟป่า จึงเท่ากับว่าได้รับทั้งตัวเงินและมิตรภาพไปด้วยในตัว

หรือป่าดูแลคน คนดูแลป่า เกื้อหนุนกันไปแบบชีวิตของชาวชนบท

ประการต่อมา คือ การเลือกพรรณไม้ปลูกในสวนป่า เป็นสายพันธุ์ที่เติบโตง่ายในพื้นดินทางภาคอีสาน ได้แก่ ยางนา ซึ่งลุงหนูเคนบอกว่ามีอัตราความเพิ่มพูนต่อปีสูงที่สุด... มีหน่วยวัดเป็นเซนติเมตรต่อปี) ต้นกระถินเทพา(เทพณรงค์) ไม้สัก ไม้ยูคาลิปตัส ไม้เหล่านี้สามารถขึ้นได้ดี  เนื้อไม้ใช้ประโยชน์ได้ และเป็นที่ต้องการของตลาดมาก

นอกจากนี้ จากการสังเกตในเรื่องการจัดการสวนป่าของลุงหนูเคน ก็พบว่า มีการปลูกแบบเป็นแถวเป็นแนว เพื่อให้เกิดความสะดวกในการตัดฟันและเคลื่อนย้ายไม้ออกจากสวนป่า ช่องว่างหรือร่องระหว่างแปลงมีขนาดกว้างพอที่รถบรรทุกขนาดเล็กหรือรถไถนา(คูโบต้า)เข้าไปถึงได้ทุกต้น โดยมีเส้นทางหลักที่รถบรรทุกขนาดใหญ่สามารถเข้าไปถึงสวนเพื่อรับช่วงต่อได้ 
ด้านการบำรุงรักษาสวนป่า  ลุงหนูเคนเล่าว่า ไม่ได้ใส่ปุ๋ย นอกเสียจากปุ๋ยอินทรีย์ที่เกิดจากการทับถมของใบไม้ตามธรรมชาติ  การถากถางวัชพืชรวมทั้งลิดกิ่ง เพื่อช่วยให้ต้นไม้ขนาดเล็กได้รับแสงแดดและธาตุอาหาร  ด้านการปลูกซ่อมจึงแทบไม่ต้องทำ แต่ลุงหนูเคนก็มีการปลูกแซมหรือปลูกทดแทน สังเกตจากกล้าไม้ที่เพาะเอาไว้

วันนั้น ... ผู้เขียนกลับออกไปแล้วก็คิดว่า ถ้าคนไทยช่วยกันดูแลป่าแบบลุงหนูเคน ปัญหาต่างๆ ก็คงจะไม่เกิดขึ้น เพราะการมีความรู้ความเข้าใจในการปลูกสวนป่า คนที่ปลูกสวนป่าก็มีความมั่นคงในรายได้ ชุมชนก็ได้ประโยชน์ร่วมกันทั้งหมด 

ลุงหนูเคน ทูลคำรักษ์ อายุ 69 ปี จบการศึกษาประถมปีที 4 อยู่หมู่ที่ 2 ต.ประโคนชัย อ.ประโคนชัย จ.บุรีรัมย์

การปลูกสวนป่าไม่เพียงแต่ทำให้ลุงหนูเคนมีความมั่นคงในฐานะทางเศรษฐกิจ แต่เกียรติยศที่ลุงได้รับคือ เกษตรกรดีเด่นสาขาอาชีพปลูกสวนป่า ได้รับพระราชทานโล่รางวัลในงานพระราชพิธีพืชมงคลจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ ประจำปี พ.ศ. 2559

................................................

อ่านเรื่องที่เกี่ยวข้อง  

ผมได้เรียนรู้อะไรในห้องเรียนปราชญ์ของแผ่นดิน ปี๒๕๕๙ (ตอนที่ ๑)

ผมได้เรียนรู้อะไรในห้องเรียนปราชญ์ของแผ่นดิน ปี๒๕๕๙ (ตอนที่ ๒)

พ.ร.บ. สวนป่า พ.ศ. ๒๕๓๕ (ส่งเสริมให้เอกชนปลูกสวนป่าเพื่อการค้า)   http://pirun.ku.ac.th/~fforwpk/document/law/panta2535.pdf