ค่ายลี้ภัยแม่มดในประเทศกานา
เรียบเรียงจากเว็บไซต์บีบีซี โดย นงค์ลักษณ์ เหล่าวอ
ภาพจากเว็บไซต์แอคชั่นเอด

เมื่อลางร้ายกระหน่ำหมู่บ้านแห่งหนึ่ง บางประเทศอาจสงสัยว่ามี “แม่มด” สาปแช่งหรือร่ายเวทมนตร์คาถาเอาไว้ เช่นในประเทศกานาที่ผู้หญิงหลายคนถูกกล่าวหาว่าเป็นต้นตอของเวทมนตร์ สิ่งชั่วร้าย หนักข้อกว่านั้นคือถูกตราหน้าว่าเป็นแม่มด ต้องถูกเนรเทศออกไปอยู่ที่ค่ายลี้ภัย ค่ายกักกัน หมู่บ้านแม่มด ซึ่งแล้วแต่จะเรียกกัน

ทางภาคเหนือของกานาเป็นพื้นที่แห้งแล้งธุรกันดาร เมื่อเดินทางไปยังหมู่บ้านที่จัดสรรไว้เพื่อผู้หญิงซึ่งถูกเนรเทศให้มาอยู่ในค่ายกักกันในหมู่บ้านชื่อคูคูโอ หนึ่งในหกหมู่บ้านค่ายแม่มด ผู้หญิงที่ถูกกล่าวหาต่างพากันหาที่ทางสำหรับพวกตนเองเพื่อเป็นที่พักอาศัยให้รอดพ้นจากการถูกทุบตี ทรมาน หรือแขวนคอโดยศาลเตี้ย

ค่ายพักพิงแม่มดในกานามีมานานกว่า 100 ปี หัวหน้าที่พักพิงหรือที่เรียกว่า “ทินดานาส์” ทั้งหกค่ายในกานาจะมีหัวหน้าเป็นผู้ช่วยกันหาสมรภูมิที่ห่างไกลผู้คนเพื่อความปลอดภัยของผู้หญิงเหล่านี้ และมั่นใจว่าที่อยู่แห่งใหม่จะช่วยให้แม่มดที่ถูกกล่าวหาปลอดภัย  ได้รับการปกป้องดูแลภายใต้อาณาบริเวณที่เป็นพื้นที่กักกันของพวกเธอ แต่การดำรงชีวิตอยู่ในสถานที่แห่งนี้ก็ไม่ใช่จะสะดวกสบาย ทุกวันพวกเธอต้องเดินเท้าเป็นระยะทาง 3 ไมล์เพื่อไปตักและหาบน้ำมาไว้ใช้อุปโภคบริโภค ต้องเดินขึ้นลงเขา ชีวิตที่ต้องต่อสู้ ต้องอึดขนาดนี้อาจะไม่ใช่เรื่องที่เหมาะกับหญิงชราสูงวัย แต่สิ่งหนึ่งที่ทำให้พวกเธอต้องมีชีวิตอยู่อย่างอดทนคือความมั่นใจว่าที่พักพิงแห่งนี้จะปกป้องและเป็นดินแดนที่ปลอดภัยตราบใดที่ยังมีชีวิตอยู่

ชาวบ้านในหมู่บ้านแม่มดดำรงชีวิตอยู่ได้ด้วยการเก็บฟืน ขายถั่วลิสงถุงเล็กๆ หรือไม่ก็ทำงานตามไร่ละแวกนั้น แม่มดที่ถูกกล่าวหาหลายคนเมื่อก่อนมีชีวิตความเป็นอยู่แบบชาวบ้านปกติทั่วไป แต่แล้วจู่ๆ วันดีคืนดี เพื่อนบ้านก็กล่าวหาว่าเป็นแม่มด และถ้าลองมีใครถูกกล่าวหาเช่นนี้เท่ากับว่าความวิบัติที่จะเกิดขึ้นแก่ชีวิตกำลังเดินทางมาทักทาย บางคนต้องรีบแจ้นออกจากหมู่บ้านไม่รีรอเก็บข้าวของ พอได้ยินว่าถูกกล่าวหาว่าเป็นแม่มดก็ต้องละทิ้งหมู่บ้านของตนแบบไม่เห็นฝุ่น เพื่อมาอยู่ที่ค่ายแห่งนี้

รายงานจากแอคชั่นเอดเมื่อสัปดาห์ที่แล้ว (ข้อมูลก่อนวันที่ 1 กันยายน 2555) ระบุว่า 70% ของผู้ที่อยู่ในหมู่บ้านคูคูโอถูกกล่าวหาว่าเป็นแม่มดหลังจากที่สามีของพวกนางเสียชีวิตลง การตั้งข้อกล่าวหาแก่หญิงหม้ายแบบนี้เพื่อที่ครอบครัวของพวกเธอจะได้มีสิทธิอันชอบธรรมในการเป็นเจ้าของทรัพย์สินที่จะตกเป็นของบรรดาหญิงผัวตาย ที่พักพิงทั้งหกแห่งในกานาจึงเป็นการแสดงให้เห็นถึงสถานภาพของผู้หญิงในกานา โดยเฉพาะหญิงชรากลายเป็นเป้านิ่งที่จะถูกกล่าวหามากที่สุด เพราะพวกเธอแก่และไม่มีประโยชน์ต่อคนในหมู่บ้าน ไม่เพียงแต่หญิงชราเท่านั้น ต่อให้คุณเป็นผู้หญิงที่ชราน้อยกว่า วัยทำงาน หากผู้หญิงเหล่านั้นไม่ปฏิบัติตัวไปตามครรลองที่สังคมคาดหวังให้เป็น ข้อกล่าวหาว่าเป็น “แม่มด” จะถูกประทับและตราหน้าจนต้องหนีกันหัวซุกหัวซุน อย่างกรณีของลัมนาตู อาดัม ซึ่งอยู่ในกลุ่มเรียกร้องสิทธิให้แก่สตรีต้องประสบกับสถานภาพแม่มด “สังคมคาดหวังให้ผู้หญิงที่นี่ต้องสงบปากสงบคำ  เมื่อไหร่ที่คุณออกมาพูดในสิ่งที่คุณคิดหรือแม้แต่ประสบความสำเร็จจากการทำมาค้าขาย คนที่นี่จะทึกทักทันทีว่าผีสิงคุณอยู่หรือคุณเล่นของ พี่สาวของฉันอายุ 52 ปี ก็อยู่ที่หมู่บ้านคูคูโอเช่นกัน ฉันตามมาอยู่ที่นี่กับแม่และยายซึ่งถูกขับออกจากหมู่บ้านด้วยเหตุผลเรื่องแม่มด พวกเราไม่ใช่แม่มด แต่การกระทำแบบนี้มันไร้ความปรานี พวกเขาจงเกลียดจงชังพวกเรา อิจฉา การกล่าวหาแบบนี้เป็นหนทางเดียวที่จะกำจัดพวกเราออกมาได้ โดยส่วนตัวฉันเชื่อว่าแม่มดมีอยู่จริง แต่ฉันรู้สึกว่ามีผู้หญิงหลายคนที่ถูกกล่าวหาอย่างไม่เป็นธรรม”

ดร.เอคเวซี โอเซ หัวหน้านักจิตวิทยาของสถานบริการสุขภาพแห่งชาติ กล่าวว่า “บางคนที่มีพฤติกรรมไม่เหมือนคนอื่นๆ มักจะถูกตั้งข้อสังเกตว่าเป็นแม่มด ตามขนบของชุมชนต่างๆ จะเห็นว่าพวกเขาไม่มีความเข้าใจอันถ่องแท้ของภาวะความเครียดและโรควิกลจริต และผู้หญิงหลายคนที่อยู่ในหมู่บ้านแม่มดมีอาการป่วยทางจิต”

ด้านรัฐบาลมองว่าค่ายพักพิงแม่มดเป็นรอยด่างพร้อยของประเทศและทำให้เสื่อมเสียชื่อเสียงแก่ประเทศกานาซึ่งกำลังพัฒนาไปสู่ระบอบประชาธิปไตย และมีการขยายตัวทางเศรษฐกิจ เมื่อปีที่แล้ว(ค.ศ.2011) รัฐบาลบอกว่าจะเร่งยุบค่ายพักพิงแม่มดให้เหลือน้อยลงภายในปี ค.ศ.2012 แต่การที่ภาครัฐจะยุบบทบาทของค่ายพักพิงต่างๆ แล้วส่งผู้หญิงที่ถูกกล่าวหาว่าเป็นแม่มดกลับไปยังหมู่บ้านเดิม เท่ากับเป็นการมอบอันตรายอันแสนใหญ่หลวงแก่พวกเธอ “พวกเราต้องทำงานหนักในเรื่องนี้กับชุมชนต่างๆ เพื่อที่ว่าเมื่อพวกเธอกลับไปแล้วจะไม่ถูกแขวนคอ และไม่ถูกกล่าวหาด้วยข้อกล่าวหาเดิมๆ อีก เพื่อไม่ให้เกิดปัญหาหนีเสือปะจระเข้ พวกเราต้องการสร้างทัศนคติแก่ผู้คน ซึ่งคงต้องใช้เวลานานทีเดียว อาจจะ 10 หรือ 20 ปี” ผู้อำนวยการแอคชั่นเอดในกานากล่าว 

อย่างกรณีของซามาตาที่ถูกกล่าวหาว่าเป็นแม่มด และต้องทำพิธีล้างซวย จะต้องซื้อไก่สีสันสดใสเซ่นบวงสรวงแก่นักบวชที่มีอำนาจเพื่อทำพิธีให้ นักบวชจะร่ายมนตร์แล้วเฉือนคอไก่จนไก่ดิ้นกระแด่วและตายในที่สุด เมื่อเสร็จพิธีซาตามาก็พ้นมลทิน  จากนั้นเธอก็จะประพรมน้ำมนต์ให้แก่ตัวเองและผู้ที่มาร่วมในพิธี เป็นอันเสร็จพิธีกรรมดังกล่าว  ถ้าใครถูกกล่าวหาจะต้องทำพิธีตามนี้หรืออีกวิธีหนึ่งคือพิธีล้างมลทิน ด้วยการดื่มเลือดไก่ กินกะโหลกศีรษะลิงและดิน เมื่อกินและดื่มเข้าไปแล้วหากไม่เป็นอะไรใน 7 วัน ก็ถือว่าผ่านพ้นไปด้วยดี แต่ถ้าเกิดล้มป่วยภายใน 7 วันต้องทำพิธีใหม่หมดอีกครั้ง แม้จะทำพิธีเสร็จสมบูรณ์แต่พวกเธอจะกลับเข้าบ้านอีกไม่ได้ นี่เป็นเพียงกระบวนการในการพิสูจน์ว่าตัวเองบริสุทธิ์ เพราะแม้จะตามขั้นตอนทุกอย่างแต่พวกเธอก็ไม่พ้นถูกเนรเทศหรือต้องไปอยู่ปลีกวิเวกในดินแดนไกลโพ้น และอย่าหวังว่าจะมีชีวิตรอดกลับมาอีก

“พอคุณถูกกล่าวหาว่าเป็นแม่มด ศักดิ์ศรีทุกอย่างที่คุณมีมันหมดไปพร้อมกันเลย หรืออาจจะพูดอย่างตรงไปตรงมาว่า ฉันรู้สึกราวกับว่าชีวิตของฉันได้ตายไปแล้ว สิ่งที่ฉันเสียใจที่สุดคือการที่ไม่ได้เห็นหน้าหลานๆ ฉันเป็นห่วงว่าใครจะดูแลหลานฝาแฝด ฉันเป็นคนเดียวที่อาบน้ำและพาหลานๆ เข้านอน ตอนนี้ใครจะเป็นคนดูแลพวกเขา” หนึ่งในแม่มดชราที่ถูกเนรเทศกล่าว