ปีนี้เมืองไทยร้อนจัดมาก โดยเฉพาะเชียงใหม่ที่เป็นเมืองก้นกระทะและป่าไม้ซึ่งแหล่งน้ำรวมถึงควบคุมบรรยากาศถูกทำลายเสียจนทำหน้าที่ไม่ไหว ร้อนขนาดที่ได้ยินอาจารย์ซึ่งคุมสอบนักศึกษาแพทย์บ่นว่า ‘ร้อนจนสมองเหลว’ น่าจะเป็นปัจจัยหนึ่งที่ทำให้ ‘แพทย์สมองไหล’ ได้

      ทะเลเป็นที่หนีร้อนมาพึงเย็นอีกแหล่งหนึ่ง นอกจากจะมีบรรดาสาว ๆ จะใส่สายเดี่ยวมาเที่ยวกันให้เย็นใจแล้ว ยังมีแมงกะพรุนกล่องทั้งชนิดสายเดียวและหลายสายมาด้วย เครือข่ายแมงกะพรุนพิษพบผู้บาดเจ็บเกิดขึ้นในหลายพื้นที่ อาการแต่ละชนิดต่างกัน ฉันเขียนเกี่ยวกับอาการเมื่อโดนแมงกะพรุนกล่องชนิดหลายสาย (Multiple tentacle box jellyfish) บ่อย  ส่วนชนิดสายเดียว (Single tentacle box jellyfish) ผู้คนมักจะไม่ค่อยรู้จักอาการ  นอกจากนี้ยังมีประเด็นความเข้าใจผิดและการราดน้ำส้มสายชูที่ไม่ถูกต้อง จึงใคร่ขอเล่าสู่กันฟังเพื่อจะได้ช่วยกันป้องกันปฐมพยาบาลอย่างเหมาะสม  ทั้งนี้ช่วงที่ผ่านมาเราลงไปจังหวัดสตูลและเกาะตะรุเตาเพื่อให้ความรู้และช่วยเรื่องเฝ้าระวังป้องกัน การเดินทางอันยาวไกลจากเหนือจนถึงเกาะทางใต้ไม่ได้ทำให้เรี่ยวแรงของหญิงแก่หมดไปสักเท่าไร เพิ่งมารู้จากคุณเอกตากล้องที่ไปด้วยเพื่อเก็บเรื่องราวมาทำสื่อความรู้เผยแพร่แกสาธารณะว่าท่าเดินฉันอย่างกับนักเลง ‘ผู้หญิงข้าใครอย่าแตะ’

      เมื่อมาถึงเกาะตะรุเตา คาดไม่ถึงว่าจะพบผู้บาดเจ็บที่เข้าข่ายว่าโดนแมงกะพรุนกล่องชนิดสายเดียว ซึ่งท่านกรุณาเปิดเผยนามและให้ถ่ายวีดีทัศน์เพื่อเป็นประโยชน์แก่สาธารณะ (คุณประจวบ จันสุกสี พนักงานราชการสายตรวจส่วนกลาง อุทยานแห่งชาติตะรุเตา จ. สตูล) ชายผิวกร้านแดด ผมหยิก ร่างสูงตามมาตรฐานชายไทยยุคเก่า มาในชุดเจ้าหน้าที่อุทยานลายทหารมาดเข้ม

 “สวัสดีค่ะ เชิญนั่งค่ะ ขออนุญาตสัมภาษณ์สดบันทึกวีดิโอไปด้วยเพื่อเป็นวิทยาทานได้ไหมคะ”

“ได้เลยครับ ยินดีครับ”

“จะให้ปิดปังหรือเปิดเผยชื่อตำแหน่งคะ”

“เปิดเผยได้เลยครับ”

“ขอบคุณค่ะ พูดคุยกันไปเรื่อย ๆ สบาย ๆ เอาตามธรรมชาติค่ะ หมอจะถามคำถามไปเป็นระยะ ๆ นะคะ”

เราจัดแจงหาที่นั่งแล้วถามไล่ลำดับเหตุการณ์จนถึงอาการ

“โดนปุ๊ปก็เจ็บแปลบ ยกขาขึ้นมาดูแล้วเอามือไปแกะออกจากหน้าแข็งครับ ยาวราวสองนิ้ว (ข้อมูลโรงพยาบาลแผลยาวสามนิ้วกว่า) ไม่เยอะครับ คิดว่าไม่เป็นอะไรเพราะเคยโดนแมงกะพรุน”

“อาการปวดเป็นยังไงมั่ง”

“ตอนแรกก็ปวดแผลอยู่นะ ปวดหนึบ ๆ กลับบ้าน คิดว่าไม่เป็นอะไร”

พิษของกะพรุนกล่องชนิดสายเดียวที่มีต่อผิวหนังนั้นอาการอาจจะไม่เด่นหรือรุนแรงเท่าชนิดหลายสาย

“กี่ชั่วโมงหลังโดนคะ”

“ประมาณชั่วโมงครึ่งถึงสองชั่วโมง กลับมาอาบน้ำฟอกสบู่เลยครับ”

การเอาน้ำจืดราด หรือ การถู ขูด และขยี้ ทำให้กะเปาะบรรจุเข็มพิษยิงพิษมากขึ้น

 “รู้เลยครับ รู้เรื่องเลย ออกฤทธิ์หลังจากอาบน้ำราวครึ่งชั่วโมง”

 “อาการเป็นไงบ้าง”

“ปวด ปวดมากครับ ปวดจนสะดุ้ง เหมือนมีใครเอามีดแหลม ๆ มาแทงทั้งตัว ปวดกล้ามเนื้อจากขาขึ้นมาเรื่อย ๆ ถึงหัวใจ แน่นบริเวณหัวใจ   ก็คิดว่าน่าจะไม่มีอะไรมาก น่าจะทนได้ ทนอยู่สักประมาณห้าทุ่มห้าทุมครึ่ง ทำท่าจะไม่ไหวละ”

“ไม่ไหวยังไง”

“มันแน่น หายใจอึดอัด กลัวจะช็อกครับ หัวใจเต้นเร็วและก็แรง” แกพูดพลางยกมือขึ้นลูบหน้าอก

ทั้งนี้พิษแมงกะพรุนกล่องชนิดสายเดียว มีผลต่อระบบประสาท และหัวใจ ซึ่งอาการจะเพิ่มมากขึ้นเรื่อย ๆ ที่เด่น ๆ คือปวดเมื่อยกล้ามเนื้อ ปวดตามเนื้อตัว ใจสั่น วิตกกังวล บางรายมีคลื่นไส้ อาเจียน  

“ไม่ไหวแล้วต้องไปโรงพยาบาล เพื่อนเอาเรือเร็วไปส่งฝั่ง เขาเอาที่วัดความดันมา แล้วก็ไปเปลื่ยนเอาเครื่องอื่นมา ยังไม่ได้ ไม่มั่นใจ ก็ไปเอาอีกตัวมาวัด สักพักพยาบาลกับหมอเข้ามาฉีดยาให้” 

      คุณหมอจิ๋มกับพรรคพวกไปดูข้อมูลที่โรงพยาบาลปรากฏว่าความดันโลหิตแกสูงมากตอนไปถึงโรงพยาบาลราวตีสองตีสาม ซึ่งเจอได้ในคนที่โดนแมงกะพรุนกล่องชนิดสายเดียว และเคยมีรายงานในต่างประเทศว่าสูงมากจนเส้นเลือดแตกในสมองได้

“จะ 20 ปี แล้วมาอยู่ที่นี้ ไม่เคยมีใครโดน มีพรรคพวกเล่า แต่เขาว่าเป็นกะพรุนไฟไม่ใช่กะพรุนกล่อง พรรคพวกที่อยู่บนฝั่งเล่าว่าออกเรือประมงมันติดอยู่ที่อวน สะบัดอวนมาถูกหน้าอก สลบครับสลบ ไม่เกิน 20 นาที ไปฟื้นที่โรงพยาบาล เดี๋ยวนี้กลัวครับ เวลาลงก็ใส่เสื้อแขนยาวกางเกงขายาว รองเท้าผ้าใบ กันไว้ก่อน เจ็บจริง ๆ ครับ” แกเล่าด้วยสีหน้าท่าทางที่ได้อารมณ์มาก ๆ

“พาหมอไปดูที่เกิดเหตุหน่อยได้ไหมค่ะ”

“ได้ครับ มันเกิดแถวหาดที่โค้งเว้าด้านโน้น ผมไปหากุ้งหาปลาครับ นักท่องเที่ยวจะเล่นอยู่แถวนี้”

“มักจะพบแถวอ่าวที่คลื่นลมสงบ ๆ มันว่ายน้ำได้ อาหารของมันคือกุ้งปลา โดยยิงเข็มพิษจากกะเปาะที่อยู่ตรงหนวดแล้วลากเหยื่อเข้ามากิน” ฉันอธิบายเพิ่ม

“หมอสอนวิธีการราดน้ำส้มสายชูให้นะคะ ที่ถูกต้องคือต้องราดบริเวณที่สัมผัสกับแมงกะพรุนกล่องอย่างต่อเนื่องอย่างน้อย  30 วินาที คือพูดคำว่า หนี่งพันหนึ่ง หนี่งพันสอง หนี่งพันสาม หนี่งพันสี่ หนี่งพันห้า เท่ากับ 5 วินาที  ราดนะคะ ไม่ใช่หยดติ๋ง ๆ แล้วก็ไม่ใช้ผ้ามาชุบวางบนแผล หลังราดแล้วจะเอาหนวดออกหรือไม่ออกก็ได้”

วีดีทัศน์  Single Tentacle Box Jellyfish Case and Vinegar Pouring Method https://youtu.be/B-q1fIkAX0Q

      ฉันไปสอบถามเจ้าหน้าที่ที่มาขับรถให้เราซึ่งเป็นเพื่อนร่วมงานของคุณประจวบ

“สวัสดีค่ะ  ขอนั่งด้วยคนนะคะ” ฉันปีนขึ้นรถบรรทุกหกล้อไปนั่งด้านข้างคนขับ สภาพเบาะหนังเปื่อย ๆ ยังคงหลงเหลืออยู่บ้าน ตัวรถไม่มีหลังคา มีม้านั่งไม้หยาบ ๆ ทำขึ้นเองเรียงชิดขอบตัวถังรถที่มีรอยขูดขีด บาดแผลดั่งผ่านศึกสงครามมาหลายเพลา  ดู ๆ สภาพแล้ว อายุการใช้งานคงนานนมจนน่าจะแทงบัญชีตายไปหลายปีแล้ว

“สวัสดีครับ” ชายผิวดำแดงมีหนวดไว้ผมทรงเกรียนมีผมหงอกขึ้นประปราย แววตาเขม็งภายใต้แว่นกันแดดสีดำกับการตอบด้วยใบหน้าเรียบเฉยทำให้น่าเกรงขามเป็นอย่างยิ่ง 

“ลุงคะ”

“ไม่ต้องมาเรียกลุง” เสียงท่านเกรี้ยวกราดขึ้นมาทันที

“!….” ฉันผะงะ จะโดนถีบกระเด็นออกหน้าต่างรถไหมนี่

 “ผมไม่ได้แก่ขนาดนั้น”

“งั้นเรียกน้า หรือพี่ดีคะ” ฉันหันหน้าคุยเอามือขวายันเบาะหันหลังให้ประตู กะเผ่นลงถ้าท่าไม่ดี

“ไม่ต้องมาเรียกน้าเรียกพี่” เสียงแกดังขึ้นอักโข

“…..” ฉันอึ้งพูดไม่ออก ไปไม่เป็นเลยงานนี้

“ผมมั่นใจว่าผมอายุน้อยกว่าอีก ไม่ต้องมาเรียกพี่”

“ค่ะ ๆ ..คุณ..ช่วยเล่าตอนเกิดเหตุพาเพื่อนที่โดนแมงกะพรุนกล่องไปโรงพยาบาลบนฝั่งได้ไหมคะ”

แกใช้แขนที่เต็มไปด้วยกล้ามเป็นมัด ๆ จนดันเสื้อแขนกุดออกมาอย่างโดดเด่นควงพวงมาลัยควับ ๆ ไปตามถนนขรุขระทอดยาวผ่านป่า  แต่ต้องชะลอรถเมื่อเจอต้นไม้ใหญ่ล้มขวางทางจากพายุใหญ่เมื่อคืนวาน โชคดีที่รถพอจะลอดไปได้ 

“ไม่เห็นกับตาผมก็ไม่เชื่อ แต่นี่มันเห็นกับตาว่าอาการของเขาหนักจริง ๆ คือต้องส่งโรงพยาบาล” แกพูดเสียงจริงจังโดยที่สายตามิได้ละจากถนนที่คดเคี้ยวไปมา

 “ตอนนี้ทางอุทยานมีการตื่นตัวบ้างหรือยัง”

“ก็ระวังอยู่เพราะเพื่อนที่เขาโดนบอกว่าลักษณะเป็นอย่างไร  เวลาพวกผมหรือเจ้าหน้าที่ไปเดินชาดหาดก็ช่วยกันดู ๆ ว่ามันใช่กับตัวที่เพื่อนบอกไหม”

“เออ ดีเลย เดี๋ยวคืนนี้หมอจะมีสอน เชิญไปดูรูปดูวีดีโอกันนะ” ฉันชวนไปฟังบรรยายคืนนี้ เราทำงานตามความสะดวกของชาวบ้านหรือผู้คนที่เราติดต่อข้องแวะ ดังนั้นจึงไม่เคยอิงเวลาราชการ ทำได้ทุกเพลาเมื่อเขาสะดวก

      คืนนั้น เราลากโต๊ะเก้าอี้เอาปลั๊กไฟที่เตรียมมาเองพ่วงกับไฟฟ้าจากเครื่องปั่นไฟ ส่วนจอก็ใช้ฝาผนังอาคารไม่มีปัญหา  

ขนาดบนเกาะในห้องอาหารกึ่งบาร์ฉันก็เคยเอาผ้าปูที่นอนมาขึงกับเสาทำเป็นจอมาแล้ว

      เราถือโอกาสถ่ายทำวิดีทัศน์เพื่อเผยแพร่เป็นวิทยาทานและเตรียมให้ผู้เข้ารับการฝึกอบรมนำไปใช้ในการถ่ายทอดต่อไป เนื่องจากไม่มีอุปกรณ์ถ่ายทำขั้นเทพแต่ประการใด จึงต้องหาจังหวะสายลมแสงแดดเอาเอง ยามลมพัดแรงก็ต้องเอาลำตัวบังไมโครโฟนไว้ เอียงหน้าหาแดดเอาเองเพราะไม่มีไฟส่อง ไม่มีบทพูดเพราะว่ากันตามความเป็นจริงสด ๆ ไม่มีดาราใด ๆ ไปหาเอาตามสถานการณ์ ประการหลังนี้สงสารตากล้องหน่อย เพราะต้องทนมองหน้าดำ ๆ แก่ ๆ อย่างฉันเป็นตัวเดินเรื่องไปตั้งแต่ต้นจนจบ 

ส่วนคุณหมอจิ๋มยังไง ๆ ก็ไม่ยอมมาอยู่หน้ากล้อง 

       เมื่อเป็นงานสดหน้าตาก็จะเละไปตามอากาศร้อนเพราะไม่มีน้องเสริมสวยมาซับหน้า ที่หนักไปกว่านั้นด้วยระบบเผาผลาญที่ดีเหงื่อจึงไหลเป็นทางแฉะทั้งหน้า ถึงขั้นหยดติ๋ง ๆ ก็มี ทั้งทั้งที่คนรอบข้างหน้านวลแฉล่มกัน ตากล้องประชดว่าไมโครโฟนไร้สายที่ใส่ไว้กับตัวจะช๊อตเอา แถมบางช่วงโดนน้ำทะเลสาดมะล่อกมะแล่กแลแดดเผาจนขี้เกลือขึ้น ก็ถ่ายทำกันไปไม่ใส่ใจความงามที่มีอยู่อย่างน้อยนิด

      ขากลับเจอคลื่นลมซัดเรือเร็วลำเล็กจนสาว ๆ กรีดร้องเมื่อเรือกระแทกคลื่นเป็นระยะ เจ้าโหน่งย้ายฮวงจุ้ยนั่งที่ใหม่เพราะขามาหน้าแฉะแต่ผู้เดียว แต่ก็ไม่วายเปียกปอน แถมเมาคลื่นอีกต่างหาก  พอมาถึงฝั่งก็ทำงานต่อเลย ไปสัมภาษณ์เก็บข้อมูลจากชาวประมงเรื่องแมงกะพรุนกล่องซึ่งเขาเรียกกันว่ากะพรุนสาย รวมถึงรายที่เสียชีวิตในเดือนมิถุนายนปีที่แล้วแถวน่านน้ำใกล้เกาะลังกาวี ซึ่งสงสัยว่าอาจจะเกิดจากแมงกะพรุนกล่องชนิดหลายสาย

      คุณเอกตั้งกล้องแทบไม่ทัน หน้าฉันยังเป็นขี้เกลืออยู่เพราะโดนน้ำทะเลสาดเข้าเต็ม ๆ ผมเผ้ากระเซิงตามแรงลมผสมน้ำเกลือแข็งเด่ ต้องรีบเปิดประเด็นคุยกับชาวประมงราว 5 – 6 คน ใต้ต้นไม้ใหญ่หน้าบ้านคุณปู่ที่มีประสบการณ์ช่ำชอง

“เจ้าหนุ่มลงไปเอาอวนตอนกลางคืน  ตอนขึ้นมานั้นโดนแมงกะพรุนที่ตัว ที่หน้าอก”

“เจ็บปวดมาก”

“ฝนตก โดนน้ำฝนเข้าด้วย (น้ำจืดกระตุ้นให้กะเปาะยิงเข็มพิษมากขึ้น)”

“ไม่ไหว ตายที่ในเรือ”

      หน่วยกู้ชีพไปถึงก็ช่วยไม่ทันได้แต่นำศพกลับ 

      ตอนเย็นเราออกมาหาอะไรทานเจอถนนที่นกมาเกาะสายไฟอาศัยอยู่ไม่รู้กี่ร้อยกี่พันตัว เสียงเจี๊ยวจ๊าวพร้อมโปรยปรายอึลงมา ต้องคอยหาจังหวะวิ่งลอด ประเภทโชคดีได้โชคร้ายเหม็น

ร้านแปลก ๆ ในตลาดก็มีอีก อาทิเช่น ชื่อผัดไทยมีโต๊ะเก้าอี้พับ ตู้กระจกวางด้านในร้าน แต่ตั้งกระถางขายต้นไม้นานาพันธุ์เต็มร้าน มันผัดกันยังไงนะ ฉันทนสงสัยไม่ไหวเข้าไปถามคนขาย จึงถึงบางอ้อว่า ตอนกลางคืนขายผัดไทย ตอนกลางวันขายต้นไม้

      ก่อนออกจากพื้นที่เราไปรายงานผลและสอนเรื่องกะพรุนพิษที่สำนักงานสาธารณสุขจังหวัด รวมถึงพบปะปรึกษาหารือกับท่านนายแพทย์ใหญ่ในการดำเนินงานเฝ้าระวังป้องกันและเผยแพร่ความรู้

      ตอนจะกลับไปสงขลาเพื่อขึ้นเครื่องบินปรากฏว่าเจ้าโหน่งเวียนหัวอย่างหนักเรียกรถพยาบาลฉุกเฉินมารับทำเอาตระหนกตกใจทั้งสำหนักงาน ที่สำคัญมีระดับรองแพทย์ใหญ่มาแบกหามหล่อนลงมาจากชั้น  3 นี่สิเด็ดนัก คราวลงพื้นที่กระบี่ปีก่อนนู้นหล่อนก็วิ่งแจ้นเข้าโรงพักเพราะกระเพาะปัสสาวะจะระเบิด   เราตามไปห้องฉุกเฉิน ซึ่งหมอให้นอนสังเกตอาการเป็นชั่วโมง ถ้าไม่ดีขึ้นต้องนอนโรงพยาบาล แต่คุณหมอจิ๋มต้องเดินทางไปจังหวัดสงขลาเพื่อขึ้นเครื่องเย็นนี้ ฉันพูดคุยกับหมอและตามมาประเมินเจ้าโหน่งอีกรอบ จึงสามารถเคลื่อนย้ายไปนอนในรถตู้เพราะหล่อนบอกว่าดีขึ้นไม่อยากนอนโรงพยาบาลสตูล ฉันขนของและหิ้วรองเท้าให้ ส่วนหมอจิ๋ม หนูเก๋ และปานไปจัดการเรื่องค่ารักษาพยาบาล  ต้องปรับแผนอีกที โดยไปส่งคุณหมอจิ๋มที่สนามบิน ส่วนปานอยู่ต่อเพื่อช่วยกันดูแล ฉันไปปลอบโหน่งว่า ถ้าไม่ดีขึ้นคงให้นอนที่โรงพยาบาลสงขลา  เพราะทุกคนที่เหลือต้องแยกย้ายกันไปทำงาน ฉันบินตรงกลับเชียงใหม่ส่วนหนูเก๋ต้องขนของ คงไม่มีปัญญามาดูแลหล่อน สาวปานก็กลับนครศรีธรรมราช ทางออกวิธีเดียวคือ ให้โหน่งนอนที่โรงพยาบาลสงขลา  แล้วค่อยกลับทีหลัง  โชคดีที่อาการดีขึ้นอย่างรวดเร็วจนกลับพร้อมกันได้

      การลงพื้นที่แต่ละครั้งเราวางแผนล่วงหน้าเป็นปี แต่ความไม่แน่นอนนั้นเกิดขึ้นได้เสมอ ต้องแก้ไขเหตุการณ์กันไป หมอระบาดวิทยาหรือหมอที่ทำงานชุมชนเพื่อสร้างเสริมป้องกันก่อให้เกิดผลกระทบในวงกว้างแต่กลับไม่ได้รับการดูแลเท่าที่ควรหรือยิ่งกว่าค่าแรงขั้นต่อีก

      ดังนั้นจึงมิน่าแปลกใจที่แพทย์ซึ่งอยู่ในวัยที่ต้องหาเลี้ยงครอบครัวจะเลือกสาขาเฉพาะทางอื่น ๆ  จึงสวนกับนโยบายชาติ และ สิ้นเปลืองงบประมาณในการซ่อมสุขภาพมากกว่าสร้างเสริมป้องกัน ภาษีที่ควรจะก่อให้เกิดประโยชน์ด้านอื่น ๆ อีกคณานับ ในขณะที่ผู้คนชาติใด ๆ เข้ามาแผ่นดินไทยได้รับการรักษา คลอดลูก ฉีดวัคซีน และสารพัดบริการ คนไทยหลายกลุ่มกลับถูกละเลย รวมถึงข้าราชการที่หวังการดูแลรักษาเมื่อยามแก่เฒ่าหรือเกษียณอายุกลับต้องจ่ายเพิ่มเพราะสิทธิ์ลดลง อะไรคือความเหมาะสมของนโยบายไทยกันหนอ