ปีนี้ดุมาก ตั้งแต่ต้นปีมามีผู้โดนแมงกะพรุนกล่องหลายรายทั้งฝั่งอันดามันและอ่าวไทย และพบผู้บาดเจ็บรุนแรงอาการปางตายถึง 4 ราย ซึ่งในกลุ่มนี้ต้องปั๊มหัวใจจนรอดตาย 3 ราย นี่ยังไม่รวมรายที่บาดเจ็บไม่รุนแรงนะ

      เดือนมิถุนายนนี้ฉันเหลือวันที่ 29 วันเดียวที่พอจะไปประชุมคณะทำงานด้านสัตว์ทะเลมีพิษและมลพิษทางทะเลได้ เพื่อให้ข้อมูลและความรู้ล่าสุดเกี่ยวกับการบาดเจ็บและเสียชีวิตจากแมงกะพรุนพิษรวมถึงแนวทางในการรักษาพยาบาล  ได้เชิญหน่วยงานและสถาบันต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องเข้าร่วมเป็นพิเศษ รวมถึงการท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย แพทย์ทหารเรือ มหาวิทยาลัยบูรพา ศูนย์พิษวิทยารามา และศูนย์ต่าง ของกระทรวงทรัพย์  

      นั่งรถจากสนามบินมาที่ประชุมตรงศูนย์ราชการใช้เวลานานกว่าบินจากเชียงใหม่ไปกรุงเทพเสียอีก นั่งจนรู้เรื่องชีวิตส่วนตัวคนขับรถ ไม่ว่าจะไปซื้อชะอม ชมสาว สอนลูกแก้มือถือเปียกน้ำ จนไปถึงเรื่องพ่อ  

บรรยากาศในการประชุมดีมาก สนุก สร้างสรรค์ เจอคำถามกระหน่ำรอบด้าน ตอบจนคอแห้งฉี่เหลืองจากขาดน้ำ  เพราะยังเขียนตำราให้ไม่ทัน จึงอาศัยหน่วยความจำของสมองแก่ ๆ เก็บไว้ในพื้นที่อันจำกัดแบ่งกับดนตรีบำบัด โรคอ้วน และแผนยุทธศาสตร์  สมองก้อนน้อยมันเริ่มเหี่ยวตามอายุขัยแล้ว 

       ประเด็นที่เน้นย้ำในที่ประชุมคือการให้ข่าวหรือสื่อความรู้ที่ก่อให้เกิดความสับสนและมีผลกระทบทั้งด้านการช่วยเหลือที่ถูกต้องและตื่นตระหนก  อาทิเช่น เมื่อไม่กี่วันมานี้มีข่าวพบแมงกะพรุนกล่องจำนวนมาก ในน่านน้ำทะเลของจังหวัดกระบี่กับตรัง  ในเนื้อข่าวระบุ “หากได้รับพิษในปริมาณมาก หรือพิษเข้าสู่กระแสเลือดก็จะแล่นเข้าสู่หัวใจ ทำให้หัวใจหยุดเต้นและระบบหายใจล้มเหลวจนเสียชีวิตได้ภายใน 2-10 นาที”  ซึ่งหมายถึง สกุล Chironex sp.  ที่ทำให้ตายได้

(ที่มา: อุษาวดี เดชศรี ศูนย์วิจัยและพัฒนาทรัพยากรทางทะเลและชายฝั่งทะเลอันดามัน กรมทัรพยากรทางทะเลและชายฝั่ง)

   แต่ตัวที่เจอนั้นเป็นคนละชนิดกัน คือ Chiropsoides buitendijiki  ถ้าดูไม่เป็นจะมีลักษณะภายนอกคล้ายกัน ผิดตัว เจ้านี่เลยเป็นแพะรับบาป เท่าที่ฉันเคยพบผู้ที่โดนหนวดมีอาการเพียงเล็กน้อย คือคันและแผลบวมแดง ซึ่ง 2-3 วัน ก็หาย

(ที่มา: อุษาวดี เดชศรี ศูนย์วิจัยและพัฒนาทรัพยากรทางทะเลและชายฝั่งทะเลอันดามัน กรมทัรพยากรทางทะเลและชายฝั่ง)

       อีกประเด็นปัญหาคือข้อมูลวิชาการที่ทำในห้องทดลองของผู้มีชื่อเสียงออกมาแนะนำว่าราดน้ำส้มแล้วทำให้ยิงเพิ่มขึ้น ถือเป็นเรื่องที่ล่อเป้ามากเพราะมีนักผู้เชี่ยวชาญและเทพในวงการออกมาวิพากษ์วิจารณ์ความไม่น่าเชื่อถือของผลการศึกษา อาทิเช่น วิธีการทำ การวิเคราะห์ข้อมูลที่ผิด และการอภิปรายผลเกิดจริงไปจากข้อมูลที่มี เรียกว่างานเข้าเชียวหละ (รายละเอียด อ่านเพิ่มได้จาก http://oknation.nationtv.tv/blog/lakthai)

 ทีนี้มาถึงคำถามคาใจที่ว่า

 “ราด ไม่ราดดี?” 

“ราดอะไรดี?”

      ข้อมูลล่าสุดจากสถาบันวิทยาศาสตร์ทางทะเล  มหาวิทยาลัยบูรพา ที่กรุณาส่งมาให้ฉันได้เผยแพร่เป็นวิทยาทาน คือการเก็บตัวอย่างแมงกะพรุนกล่องหนวดหลายสายที่มีพิษร้ายแรง สกุล Chironex sp.  จากจังหวัดตราดมาทดลองดูว่าถ้าหยดน้ำจืด น้ำเค็ม และน้ำส้มสายชูจะทำให้กระเปาะยิงเข็มพิษเป็นอย่างไร ผลการทดลองน่าสนใจมาก

      ก่อนอื่นมาดูลักษณะหนวดที่ยังไม่โดนอะไรก่อน (รูป ก) จะเห็นกระเปาะบรรจุเข็มพิษฝังในเนื้อเยื่อเหมือนขนแปรงอ่อนเป็นปุยดูนุ่มนวลน่ารัก (รูป ข)

ถ้าส่องด้วยกล้องจุลทรรศน์กำลังขยายจะเห็นเป็นมะละกอลูกยาวเรียวลงด้านปลาย

เมื่อหยดน้ำจืดลงไปบนหนวด

ผลพบว่ามีการยิงเข็มพิษออกมาทันที จำนวนการยิงเข็มพิษมีปริมาณมากอย่างรวดเร็วจนนับไม่ทัน (ภาพ ง)

เมื่อหยดน้ำทะเลลงไปบนหนวด

       ใช้น้ำทะเลที่ความเค็มใกล้เคียงกับบริเวณที่พบแมงกะพรุนกล่องหยดลงบนหนวด พบว่ามันยังยิงได้ถึงแม้นว่าปริมาณเข็มพิษที่ยิงออกจากกระเปาะมีปริมาณน้อยกว่าที่ทดสอบโดยใช้น้ำจืด (เมื่อเปรียบเทียบกับการใช้ปริมาตรน้ำเท่ากัน) และเมื่อลองพ่นน้ำเค็มใส่เนื้อเยื่อแมงกะพรุนให้แรงขึ้น เข็มพิษจะถูกยิงออกมาเพิ่มขึ้น ดังนั้นประเด็นที่นักวิชาการออกมาแนะนำให้สาดน้ำทะเลน่าจะต้องพิจารณาใหม่

เมื่อหยดน้ำส้มสายชูลงไปบนหนวด

 พบว่าเนื้อเยื่อบริเวณดังกล่าวเปื่อยและขาดง่าย สีบริเวณที่ทำการทดสอบเปลี่ยนจากใสสลับน้ำตาลอ่อน  เป็นสีขาวขุ่น

“อยากจะรู้ว่ากระเปาะมันยังยิงเข็มพิษได้อยู่ไหม หลังราดน้ำส้ม?”

          ทดสอบโดยการหยดสิ่งมีชีวิตแพลงก์ตอน (Artemia sp.) ซึ่งเป็นอาหารของแมงกะพรุนลงไปบริเวณหนวดที่หยดน้ำส้มสายชูก่อนหน้านี้ พบว่ามันว่ายน้ำไปสัมผัสเนื้อเยื่อแมงกะพรุนได้อย่างสบายใจเฉิบ ไม่มีการยิงเข็มพิษเพิ่มขึ้น (ภาพต่อเนือง ก- ง)

“คนไม่ใช่แมว.. เอ๊ย แพลงก์ตอน ผลมันเป็นยังไง?”

       จากประสบการณ์ในประเทศไทยของฉัน พบว่าผู้ที่บาดเจ็บรุนแรงซึ่งได้น้ำส้มสายชูราดในขั้นตอนปฐมพยาบาลส่วนใหญ่รอดชีวิต ในขณะที่ผู้บาดเจ็บรุนแรงซึ่งไม่ได้น้ำส้มสายชูราดส่วนใหญ่เสียชีวิต  นอกจากนี้ยังพบว่าถ้าทำอย่างถูกต้อง (ราดทันทีและปริมาณเพียงพอต่อเนื่องอย่างน้อย 30 วินาที) ทำให้ลดความรุนแรงของบาดแผลและนอนโรงพยาบาลน้อยลง 

“ถ้าไม่ได้ราดทันที ใช้บัตรแข็งขูดหนวดได้ไหม?”

       ฉันเคยพบผู้บาดเจ็บรุนแรงหมดสะติหยุดหายใจ หัวใจหยุดเต้น แต่ได้น้ำส้มสายชูหลังโดนประมาณ 15 นาที พร้อมทั้งกู้ชีพ แล้วยังรอดชีวิต หลักฐานสนันสนุนรายล่าสุดเกิดเหตุในเดือนมีนาคมปีนี้ เป็นเด็กออสเตรเลียอายุ 11 ขวบ เด็กโดนแมงกะพรุนกล่องหนวดหลายสายแล้วหมดสะติในไม่กี่นาทีพ่อเป็นนักดับเพลิงอุ้มขึ้นมาชายหาดปั๊มหัวใจ ในขณะที่แม่วิ่งไปหาน้ำส้มชายชูที่ร้านอาหาร พ่อแม่ทราบว่าต้องไม่สัมผัสหรือดึงหนวดออก เด็กรอดตาย (https://www.tripadvisor.com.sg/ShowTopic-g1499981-i14481-k10502710-BEWARE_Lethal_Jellyfish-Krabi_Province.html#83477662) ดังนั้น ฉันคิดเห็นว่า ณ ความรู้ในปัจจุบันควรใช้น้ำส้มสายชู ไม่ควรใช้บัตรแข็งหรือสิ่งต่าง ๆ มาขูด ถู หรือดึงหนวดออก ทั้งนี้ ในบริบทของไทยเรานั้น ตามสถานที่ท่องเที่ยวหลายแห่งได้ติดตั้งเสาพยาบาลน้ำส้มสายชูแล้ว หรือสามารถหาได้ตามร้านอาหารบริเวณชายหาดที่มีอยู่เพียบโดยไม่เสียเวลามากนัก (พบแล้ว…เตือนให้ป้องกันในช่วงนี้  http://oknation.nationtv.tv/blog/peeguay/2014/01/02/entry-1 )

  ฉันต้องขอออกตัวก่อนว่าไม่ใช่ผู้ชำนาญการที่เรียนจบมาทางด้านแมงกะพรุนโดยเฉพาะ เป็นแค่หมอนักสืบ (ระบาดวิทยา –Epidemiologist ) ที่ทำงานร่วมทุกข์ร่วมสุขกับทีมงานหลากหลายอาชีพ เรียนรู้เก็บข้อมูลเองตลอด  9 ปี ที่ผ่านมา ข้อมูลเก็บได้ยากเพราะเป็นเรื่องน่าสิ่วหน้าขวาน ความเป็นความตาย มีความอ่อนไหวทางการเมืองและคดีความ สวนกระแสความเชื่อ รวมถึง ไม่มีความรู้มาก่อน ขาดห้องปฏิบัติการ ขาดผู้เชียวชาญในระยะเริ่มแรก จึงขึ้นกับวิจารณญาณของท่านผู้อ่านค่ะ