ชุมชนแออัดกับปัญหาการไล่รื้อ เป็นสิ่งที่ดำรงอยู่คู่กันมาเป็นเวลาช้านาน ผืนดินรกร้างว่างเปล่าที่คนจนบุกเบิกเป็นถิ่นอาศัยภายหลังการอพยพเข้ามาเป็นแรงงานในเมือง เมื่อเจริญขึ้น มีมูลค่าทางเศรษฐกิจสูงขึ้น ก็มักจะถูกนำไปใช้ในทางธุรกิจเป็นด้านหลัก

ชุมชนในที่ดินเอกชนจึงถูกเคลียร์เพื่อแปลงสภาพพื้นที่ให้เป็นศูนย์การค้า อาคารพาณิชย์ บ้านจัดสรรหรือคอนโดหรู ขณะที่ภาครัฐเองก็มักใช้ที่ดินไปตามวัตถุประสงค์ที่ว่านี้เช่นกัน ดังข่าวคราวการเปิดประมูลที่ดินการรถไฟฯให้นายทุนเช่า หรือการลงทุนโครงการคลองเตยคอมเพล็กซ์ในพื้นที่การท่าเรือแห่งประเทศไทย

การไล่รื้อชุมชนแออัดทั้งจากเอกชนและหน่วยราชการเพื่อประโยชน์เชิงธุรกิจ ไม่ใช่เรื่องน่าแปลกใจอันใด ทั้งนี้เพราะทั้งกลุ่มทุนและรัฐไทย ล้วนยึดเอาแนวทางผลกำไรต้องมาก่อนความผาสุกทางสังคมและสวัสดิภาพของประชาชนตามกรอบลัทธิเสรีนิยมใหม่ มาเป็นจุดหมายในการพัฒนาอย่างเคร่งครัด

อย่างไรก็ตามในระยะหลัง ได้ปรากฏสภาพการณ์ไล่รื้อที่นอกเหนือความคาดหมาย เป็นการไล่รื้อที่ทั้งปะทะ ขัดแย้ง สวนทาง กับค่านิยม จารีต และชุดคุณค่าดั้งเดิมของสังคมไทยโดยสิ้นเชิง ปรากฏการณ์ที่ว่าก็คือการไล่รื้อชุมชนโดยวัดและพระสงฆ์องค์เจ้าผู้สืบทอดสถาบันพระพุทธศาสนา ดังจะชี้ให้เห็นอย่างเป็นรูปธรรมในกรณีชุมชนหวั่งหลี

ชุมชนหวั่งหลี ตั้งอยู่ในที่ดินของวัดยานนาวา กรุงเทพมหานคร เป็นชุมชนเก่าแก่ดั่งเดิมของคนไทยเชื้อสายจีนย่านสาทร – บางรัก ที่มีประวัติการอยู่อาศัยมาไม่ต่ำกว่า 80 ปี ในปี 2546 วัดยานนาวาในฐานะเจ้าของที่ดิน ได้บอกเลิกสัญญาเช่าแก่ชาวชุมชนผู้เช่าตึกอาคารของวัดจำนวน 60 คูหา ต่อมาในปี 2547 ทางวัดได้ให้บริษัทอสังหาริมทรัพย์รายหนึ่งเช่าที่ดินผืนดังกล่าวแทนเป็นระยะเวลา 30 ปี เพื่อทำโครงการอาคารพาณิชย์ 4 ชั้น จำนวน 77 คูหา จากนั้นบริษัทผู้ได้สัมปทานเช่าก็ดำเนินการฟ้องขับไล่ชุมชน จนท้ายสุดศาลได้ตัดสินให้ชาวบ้านแพ้คดีและต้องรื้อย้ายออก ชาวชุมชนหวั่งหลีเห็นว่า โครงการพัฒนาอาคารพาณิชย์แห่งใหม่ เป็นโครงการที่วัดเอื้อประโยชน์แก่นายทุนมากกว่าที่จะเกื้อกูลต่อผู้อยู่อาศัยเดิม ซึ่งสืบเชื้อสายมาจากบรรพบุรุษชาวจีน ที่รับจ้าง - ทำมาค้าขายทางเรือมาตั้งแต่ยุคต้นรัตนโกสินทร์

ในแถลงการณ์ของวัดยานนาวา มีการพูดถึงหลักที่วัดและชุมชนต้องอยู่ร่วมกัน โดยความตอนหนึ่งระบุว่า “ในขณะเดียวกัน คณะกรรมการวัดยินดีต้อนรับผู้เช่าเดิมที่ประสงค์จะเช่าตึกใหม่ เพื่ออาศัยทำธุรกิจอย่างยุติธรรม เพราะวัตถุประสงค์ของการพัฒนาฯ เป็นไปตามระบบบริหารจัดการในส่วนจัดประโยชน์เชิงการกุศลวัด มิใช่บริหารจัดการเพื่อเน้นธุรกิจโดยถือเงินเป็นใหญ่”

อย่างไรก็ตามข้อเท็จจริงคือว่า ราคาเซ้งอาคารใหม่ต่อคูหาที่ผู้เช่าเดิมต้องจ่ายให้แก่บริษัทนั้น ตกอยู่ในราคาคูหาละ 4.8 – 5.3 ล้านบาท ซึ่งขึ้นอยู่กับสภาพทำเลในโครงการ คำถามก็คือราคาค่าเช่าอาคารเดิมที่ชุมชนจ่ายให้สำนักงานพระพุทธศาสนาแห่งชาติ คูหาละ 250 บาท ต่อเดือน แล้วกระโดดพรวดไปเป็นราคาค่าเซ้งอาคารใหม่ 4.8 – 5.3 ล้านบาท ต่อคูหานั้น จะอธิบายว่าอย่างไร?

กติกาการเก็บราคาใหม่จากผู้เช่าเดิม สะท้อนหลักแห่งความเมตตากรุณาและเป็นราคาเชิงการกุศลดังคำแถลงของวัด หรือเป็นราคาที่เดินไปตามกฎแห่งการแสวงกำไรสูงสุดของระบบทุนนิยม ที่พยายามผนวกเอาสถาบันพระศาสนาเข้าไปเป็นส่วนหนึ่ง หากวัดยานนาวาคิดว่าราคาค่าเช่าอาคารเดิมเดือนละ 250 บาทต่อห้อง เป็นราคาที่ไม่เหมาะสมกับความเจริญทางเศรษฐกิจของพื้นที่ในปัจจุบัน ทางวัดและสำนักงานพระพุทธศาสนาฯ ก็สามารถเจรจาขอขึ้นค่าเช่ากับผู้อยู่อาศัยเดิมได้อยู่แล้ว ไม่จำเป็นที่ทางวัดจะต้องใช้วิธีผลักไสผู้เช่ารายย่อยแล้วต้อนรับนักลงทุนรายใหญ่ ซึ่งเป็นวิถีของการเอารัดเอาเปรียบแต่อย่างใด

นอกจากนี้ โครงการดังกล่าวยังเป็นการรื้อร้างทำลายอาคารดั่งเดิมอายุเกือบร้อยปี ที่มีประวัติศาสตร์ย้อนหลังเชื่อมโยงกับยุคการค้าทางน้ำในอดีต ซึ่งเป็นโบราณสถานที่กรมศิลปากรเองก็เห็นควรให้อนุรักษ์ไว้

จากสภาพที่เล่ามา ชาวชุมชนหวั่งหลีจำนวน 22 คูหา ที่ต้องการปกปักษ์รักษาวิถีเก่าแก่ของชุมชน จึงเคลื่อนไหวเรียกร้องขอความเป็นธรรมจากหน่วยงานและภาคีต่างๆ ไม่ว่าจะเป็น กรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม กรุงเทพมหานคร กระทรวงการพัฒนาสังคมและความมั่นคงของมนุษย์ นักวิชาการสถาบันต่างๆ รวมทั้งเครือข่ายองค์กรประชาชนในเมือง ทั้งนี้เพื่อเสนอให้มีการชะลอการไล่รื้อชุมชนและเชื้อเชิญให้ทางวัดและบริษัทที่ได้สัมปทานเช่า มาเจรจาหาทางออกร่วมกับชุมชน

สิ่งที่ชุมชนเสนอก็คือ วัดยานนาวาไม่จำเป็นต้องรื้อย้ายอาคารเดิมทั้งหมด โดยเก็บอาคารเดิมบางส่วน ณ มุมใดมุมหนึ่งให้ผู้เช่าเดิมจำนวน 22 คูหา มาอยู่ในบริเวณเดียวกัน เพื่อให้พวกเขาสืบสานวิถีชุมชนดั่งเดิม จัดสร้างพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นและอนุรักษ์อาคารเก่าแก่ ส่วนพื้นที่ส่วนใหญ่ที่เหลือ ทางวัดก็ให้บริษัทก่อสร้างอาคารพาณิชย์ใหม่ได้

แม้ว่ากระทรวงการพัฒนาสังคมฯจะขานรับต่อข้อเสนอของชุมชน โดยฯพณฯรัฐมนตรีไพบูลย์ วัฒนศิริธรรม มาเป็นประธานในการเจรจาพูดคุยระหว่างวัดยานนาวา บริษัทและชุมชน เมื่อวันที่ 4 มกราคม 2550 แต่ก็ไม่ได้ข้อยุติ เพราะทางวัดและบริษัทยังคงยืนกรานไล่รื้อชุมชน

ชุมชนหวั่งหลีถูกกดดันอย่างหนักทั้งในทางสภาวะจิตใจและมาตรการทางกฎหมาย บริษัทได้เข้าทุบอาคารของผู้เช่าบางส่วนที่ย้ายออกไปก่อนแล้ว จนชาวบ้านกลุ่มที่ต่อสู้ เกรงว่าคูหาที่พวกเขาพักอาศัยมันจะพลอยพังลงมาด้วย ในทางคดีตำรวจตามจับกุมแกนนำ ฐานขัดคำสั่งศาลจนเจ้าตัวไม่เป็นอันทำมาหากิน ด้วยกำลังมวลชนที่น้อยเมื่อเทียบกับสถานการณ์ที่เผชิญ ในที่สุดชาวชุมชนจึงจำยอมให้ศาลไกล่เกลี่ยและรับค่ารื้อถอนเพื่อรื้อย้ายออกไป ปิดฉากตำนานชุมชนเก่าแก่แห่งหนึ่งของกรุงเทพฯไปเมื่อต้นเดือนพฤษภาคมที่ผ่านมา การแพ้ครั้งนี้ ไม่ได้เป็นเพียงแค่การแตกพ่ายของ “ความเป็นชุมชนหวั่งหลี” หากยังหมายถึงความพ่ายแพ้ของหลักธรรม ความเมตตากรุณาช่วยเหลือเกื้อกูลต่อผู้ตกทุกข์ได้ยาก ความไม่ยึดมั่นถือมั่นในรูปการณ์ทางวัตถุอันเป็นแก่นแกนของพระพุทธศาสนา ในท้ายสุดก็ต้องหลีกทางให้กับกิเลสของระบบทุนนิยม และความด่างพร้อยลักษณะนี้ก็ยังจะมีให้เห็นอยู่ต่อไป

มีรายงานข่าวว่าสำนักงานพระพุทธศาสนาฯและการท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย มีแผนการจะปรับภูมิทัศน์วัดเก่าหลายแห่งในย่านฝั่งธนฯ เป็นต้นว่า ทำสวนหย่อม ทางเดินเท้า ลานจอดรถ ท่าจอดเรือ เพื่อเป็นแหล่งดึงดูดนักท่องเที่ยว ชาวชุมชนที่หนาวๆร้อนๆกับโครงการดังกล่าวเพราะอยู่ในข่ายถูกวัดขับไล่ก็เช่น ชุมชนวัดกัลยาณมิตร ชุมชนวัดบุปผาราม ชุมชนวัดโมลีโลกยาราม ชุมชนวัดอนงคงคาราม และชุมชนวัดใหญ่ศรีสุพรรณ

สภาพการณ์ไล่รื้อชุมชนโดยวัดจึงเป็นแนวโน้มที่ต้องจับตามอง ที่ผ่านมาเครือข่ายสลัม 4 ภาค ก็เคยนำประเด็นชุมชนในที่ดินวัด เสนอต่อกระทรวงการพัฒนาสังคมฯเพื่อให้หาแนวทางแก้ไข ซึ่งเท่าที่ทราบรัฐบาลเองโดยรศ.ดร.ธีรภัทร์ เสรีรังสรรค์ รัฐมนตรีประจำสำนักนายกรัฐมนตรี ในฐานะกำกับดูแลสำนักงานพระพุทธศาสนาฯ ได้ประกาศนโยบาย 5 ประการ ที่จะปลุกวัดให้กลับมามีบทบาทในสังคมไทยอีกครั้ง โดยมีความข้อหนึ่งที่กล่าวว่า “ให้จัดตั้งคณะกรรมการพัฒนาวัด เพื่อฟื้นฟูบทบาทวัดให้กลับมาเป็นศูนย์กลางของชุมชน และเป็นศูนย์การเรียนรู้ภูมิปัญญาท้องถิ่น โดยประสานบ้าน วัด โรงเรียน ให้มีส่วนร่วมดำเนินกิจกรรมทางพระพุทธศาสนา”

ข้อมูลโดย :  คุณอัภยุทย์  จันทรพา  ที่ปรึกษาเครือข่ายสลัม 4 ภาค