ตลาดนัด: เครื่องบ่งชี้อันดับหนึ่งของความล้มเหลวจากการวางผังและออกแบบเมือง

โดย       ฐาปนา บุณยประวิตร

            Smart Growth Institute/ [email protected]/

            http://www.asiamuseum.co.th/

            http://www.smartgrowthasia.com

เกริ่นนำ

เรื่องใกล้ๆ ตัวที่เป็นปัญหา แต่หลายคน อาจยังไม่ทราบ เพราะความเคยชิน แบบผิดๆ ที่สั่งสมมายาวนานของสังคมไทย แต่เมื่ออ่านบทความกันแล้ว น่าจะพอเข้าใจ และมีทางออกกันน่ะครับ  

บทความดีๆ ที่มีประโยชน์มากมาย ของ ผู้เชี่ยวชาญด้านผังเมือง อ.ฐาปนา บุณยประวิตร บน Facebook http://www.facebook.com/SmartGrowthThailand ที่เขียนเกี่ยวกับเรื่อง การวางผังเมืองพัฒนาเมืองอย่างยั่งยืนตามแนวทางการเติบโตอย่างชาญฉลาด (Smart Growth)

เข้าสู่บทความ

สภาพปัญหา

ตลาดนัดหรือตลาดสดเคลื่อนที่เป็นเครื่องชี้สำคัญของความเป็นเมืองที่ล้มเหลงวในการวางแผน (Unplanned City) และชี้ซึ่งความไร้ประสิทธิภาพในการบริหารจัดการเมือง  แม้ตลาดนัดไม่อาจเทียบได้กับ strip malls เป็นตัวแทนการกระจัดกระจายของเมืองและความผิดพลาดในการวางผังของสหรัฐอเมริกา แต่ตลาดนัดในประเทศไทยก็ได้ชี้ให้เห็นถึง ความไม่ใส่ใจของผู้บริหารเมืองในการออกแบบและการจัดการด้านตำแหน่งที่ตั้งและลักษณะเชิงสุขาภิบาลในฐานะหน่วยบริการสาธารณูปการที่สำคัญซึ่งเกี่ยวข้องกับสุขภาวะของชุมชน และระบบการจัดการอาหารของชาวเมือง

ภาพตลาดนัดที่สกปรกรกรุงรังในย่านที่กระจัดกระจายของเทศบาลแห่งหนึ่งในภาคใต้

ที่มา: ฐาปนา บุณยประวิตร (มิถุนายน 2557)

ทำไมต้องวางผังแก้ไขปัญหาตลาดนัด

นอกจากสวนสาธารณะ สถานที่สาธารณะ สนามเด็กเล่น และสนามกีฬาแล้ว ตลาดนัดหรือตลาดสดชุมชนถือเป็นอีกเครื่องชี้วัดชนิดหนึ่งที่แสดงถึงความมีหรือไม่มีประสิทธิภาพในการวางผัง ออกแบบ และบริหารจัดการเมือง  ตลาดนัดหรือตลาดสดชุมชนเป็นเครื่องชี้ด้านสุขภาพของคนในชุมชน เป็นเครื่องวัดโอกาสในการเข้าถึงอาหารสุขภาพ  ความปลอดภัยด้านอาหาร และความมีชีวิตชีวาทางเศรษฐกิจของชุมชน  ในทางผังเมือง ตลาดสดชุมชนมีบทบาทสำคัญยิ่งในการกำหนดคุณภาพชีวิตประชาชน ซึ่งหากตลาดสดมีตำแหน่งที่ตั้งห่างไกลออกไปหรือมีลักษณะเป็นตลาดนัดที่ไม่มีสินค้าสดขายเป็นประจำทุกวันแล้ว จะทำให้ระบบห่วงโซ่การผลิตและการกระจายอาหารไม่มีความสมบูรณ์  ซึ่งส่งผลให้ประชาชนขาดโอกาสในการเข้าถึงอาหารคุณภาพ และสร้างความจำเป็นในการเดินทาง ซึ่งส่งผลกระทบต่อประชาชน สรุปดังนี้

ภาพตลาดนัดในช่วงเวลาก่อนเปิดขายซึ่งมีสภาพเป็นพื้นที่เสี่ยงด้านสภาพแวดล้อมและทัศนอุจาด มีสภาพเป็นชุมชนที่ล้มเหลวในการวางแผน

ที่มา: ฐาปนา บุณยประวิตร (เมษายน 2557)

            การเข้าถึงอาหารสดลดลง การเข้าถึงอาหารสดของประชาชนหมายถึงโอกาสในการได้รับสารอาหารที่ครบถ้วน เพียงพอ อันเป็นการส่งเสริมสุขภาพ

            การเพิ่มค่าใช้จ่ายในการเก็บรักษาอาหาร ต้นทุนในการเก็บรักษาอาหารสดเป็นต้นทุนด้านพลังงานที่ประชาชนต้องใช้จ่ายมากขึ้น ในขณะที่ต้องเพิ่มระยะเวลาการเก็บรักษาอาหารสดแต่คุณภาพของสารอาหารกลับลดลง

            กิจกรรมเศรษฐกิจในชุมชนขาดความต่อเนื่อง  ระบบเศรษฐกิจจากการกระจายอาหารไม่มีคววามต่อเนื่องหากประชาชนพึ่งพาจากตลาดนัด และมูลค่าทางเศรษฐกิจส่วนใหญ่ไม่ได้ตกเป็นของคนในชุมชน

            ผู้ผลิตอาหารกับชุมชนผู้บริโภคขาดความสัมพันธ์กัน  ระบบอาหารสดของตลาดนัดได้ตัดห่วงโซ่ความสัมพันธ์ของเกษตรกรผู้ผลิตอาหารกับร้านค้าอาหารสดภายในชุมชน  ทำให้กลไกการควบคุมด้านชนิด ปริมาณ และคุณภาพขาดการเชื่อมต่อ

            ต้นทุนการเก็บรักษาอาหารของผู้ค้ามีมากขึ้น เนื่องจากระยะทางและเวลาในการส่งมอบและกระจายอาหารมีมากขึ้นตามช่วงเวลาการเปิดจำหน่ายของตลาดนัด  ส่งกระทบทางตรงให้ระดับราคาอาหารในตลาดโดยรวมเพิ่มขึ้น

            การเพิ่มขึ้นของอาหารที่เน่าเสีย  การขาดความสัมพันธ์ในเชิงห่วงโซ่การผลิตและการกระจายอาหารจะก่อให้เกิดการเพิ่มขึ้นของอาหารเน่าเสีย ซึ่งจะเป็นภาระในการบำบัดของชุมชน และก่อให้เกิดความเสี่ยงด้านโรคระบาดและโรคภัยไข้เจ็บต่างๆ

            ตลาดนัดเป็นอัตลักษณ์ที่บ่งชี้ความไร้ระเบียบของชุมชน  เป็นแหล่งขยะมูลฝอยและแหล่งเพาะเชื้อโรคของชุมชน

            ตลาดนัดเป็นเครื่องกระตุ้นให้ประชาชนมีความจำเป็นในการเดินทาง ตลาดนัดมักตั้งอยู่ภายนอกหรืออยู่บริเวณชายขอบชุมชนซึ่งมีระยะไกลกว่าการเดินถึงของประชาชน ดังนั้น จึงมีความจำเป็นต้องเดินทางด้วยรถยนต์หรือยวดยานส่วนบุคคลเพื่อการเข้าถึง

ภาพการจัดวางผลไม้สดในร้านอาหารภายในสถานีขนส่งมวลชน

ที่มา: http://www.bangkok.com/food-shopping.htm

เกณฑ์การวางผังและออกแบบ

 แนวคิดและทฤษฎีการผังเมืองจากทุกสำนัก โดยเฉพาะอย่างยิ่งการเติบโตอย่างชาญฉลาด (Smart Growth) และลัทธิชุมชนเมืองยุคใหม่ (New Urbanism) ได้กำหนดให้ตลาดสดชุมชนหรือหน่วยกระจายอาหารสดต้องตั้งอยู่อย่างถาวรบริเวณใจกลางชุมชน  ประชาชนต้องมีความสะดวกและมีความสามารถในการเดินถึงหรือใช้ระบบการขนส่งมวลชนเพื่อเข้าถึงได้โดยสะดวก  จะต้องมีระบบการจัดการด้านสุขาภิบาลที่ถูกสุขลักษณะ โดยเฉพาะอย่างยิ่งการควบคุมคุณภาพอาหารสด การจัดเก็บ การขนถ่าย และการจัดการด้านอาคารสถานที่ซึ่งต้องเป็นไปตามที่กฎหมายกำหนด

นอกจากนั้น Smart Codes และ LEED ND ยังมีข้อห้ามด้านทำเลที่ตั้งหน่วยบริการสำคัญของชุมชนที่ประชาชนต้องใช้เป็นกิจวัตร เช่น ตลาดสด โรงเรียนอนุบาล สนามเด็กเล่น หน่วยบริการสาธารณสุข สถานีขนส่งมวลชน โดยห้ามตั้งอยู่ห่างไกลจากใจกลางชุมชน หรือมีที่ตั้งไม่ต่อเนื่องกับชุมชน  โดยตำแหน่งที่ตั้งดังกล่าวจะต้องไม่เป็นสาเหตุให้ประชาชนต้องใช้รถยนต์ส่วนบุคคลในการเดินทางเข้าถึง และไม่เป็นต้นเหตุในการเพิ่มปัจจัยการเพิ่มขึ้นของอุบัติเหตุและความปลอดภัยของประชาชน

ข้อกำหนดในการวางผังการใช้ประโยชน์ที่ดินและการออกแบบปรับปรุงฟื้นฟูเมืองของการเติบโตอย่างชาญฉลาดได้ระบุให้คำนวณความต้องการปริมาณอาหาร ความถี่ และเครื่องใช้ที่จำเป็นของประชาชนในแต่ละย่านการใช้ที่ดิน  โดยจำแนกตามย่านหรือชุมชน ทั้งนี้ในการออกแบบระดับย่านจะต้องคำนวณหาจำนวนประชากรและกิจกรรมทางเศรษฐกิจในแต่ละแปลงที่ดินและกำหนดตำแหน่งที่ตั้งพร้อมระบบการสัญจรด้วยการเดิน การใช้จักรยาน และระบบขนส่งมวลชนที่มีความสะดวกในการเข้าถึงตลาดสดชุมชน  และต้องออกข้อกำหนดให้แต่ละย่านหรือชุมชนมีที่ตั้งของตลาดสดและร้านขายอาหารสดที่ชัดเจน (ท่านที่สนใจตัวอย่างการออกข้อกำหนดเรื่องตำแหน่งที่ตั้งของตลาดสดและร้านอาหารสด ขอให้ศึกษาจากกฎหมายควบคุมอาคารและผังเมืองของเมืองนิวยอร์ค)

สำหรับย่านหรือชุมชนที่ออกแบบปรับปรุงตามแนวทางการพัฒนาพื้นที่รอบสถานีขนส่างมวลชน (Transit-Oriented Development) จะต้องออกข้อกำหนดให้มีร้านค้าอาหารสด ร้านอาหาร และตลาดสดในพื้นที่ที่ต่อเนื่องกับเส้นทางการสัญจรภายในสถานี  โดยต้องให้ประชาชนสามารถเข้าถึงตลาดสดหรือร้านค้าอาหารสดก่อนกิจกรรมการพาณิชย์ประเภทอื่น

สรุป

เพื่อหลีกเลี่ยงความเป็นเมืองที่ล้มเหลวด้านการวางแผน ลดความเสี่ยงด้านสภาพแวดล้อม สร้างเสริมภาวะการมีสุขภาพดีด้วยการสร้างโอกาสให้ประชาชนได้เข้าถึงอาหารสด และสร้างความมีระเบียบในการใช้ประโยชน์ที่ดินและระบบการสัญจร จึงจำเป็นที่ผู้บริหารเมืองต้องให้ความสำคัญในการวางผังและออกแบบปรับปรุงฟื้นฟูเมือง เพื่อกำหนดตำแหน่งที่ตั้งของตลาดสดชุมชนและหน่วยบริการพื้นฐานให้มีความชัดเจน ในพื้นที่ที่ได้ออกแบบปรับปรุงแล้ว ควรออกข้อกำหนดห้ามการสร้างตลาดสดที่มีลักษณะเป็นตลาดนัดอย่างเด็ดขาด และให้ความสำคัญในการบริหารจัดการพื้นที่ที่ประชาชนอยู่อย่างหนาแน่นโดยจัดให้มีร้านค้าอาหารสด และตลาดสดที่มีคุณภาพ สร้างระบบการสัญจรเข้าถึงตลาดสดที่มีประสิทธิภาพ ทั้งนี้ เพื่อยกระดับคุณภาพชีวิตของประชาชนโดยรวม

เอกสารอ้างอิง

Andress Duany and Jeff Speck with Mike Lydon, (2010) The Smart Growth Manual, McGraw-

            Hill Books (New York)

Congress for the New Urbanism,(2010), LEED Neighborhood Development,

            http://www.cnu.org/leednd

อ้างอิง http://smartgrowthasia.com/planning/outdoor-market.html

ท่านใดสนใจ แนวความคิด Smarth Growth (การวางผังเมืองพัฒนาเมืองอย่างยั่งยืนตามแนวทางการเติบโตอย่างชาญฉลาด) เข้าไป กด like fanpage กับอาจารย์ได้ตามลิ้งก์ Facebook นี้ครับ http://www.facebook.com/smartgrowththailand

อ่านเนื้อเรื่อง “ย้อนหลัง” ลิ้งก์ตามที่อยู่ด้านล่างนี้ (เพื่อจะได้รับทราบข้อมูล “ผังเมือง” ในระดับโลก เค้าไปถึงไหนกันแล้ว http://www.oknation.net/blog/smartgrowth 

บน Facebook ตามลิ้งก์