การปรับปรุงฟื้นฟูเมืองโดยใช้ Streetcar เป็นเครื่องมือขับเคลื่อนเศรษฐกิจและสุขภาวะ

ประสบการณ์จากเมืองพอร์ตแลนด์สู่เทศบาลนครระยอง

โดย ฐาปนา บุณยประวิตร ([email protected])

Smart Growth Institute/ http://www.asiamuseum.co.th/

 http://www.smartgrowthasia.com/  http://www.smartgrowththailand.com

 บทนำ

บทความนี้มีวัตถุประสงค์ในการแสดงปัจจัยด้านกายภาพที่เกิดจากการลงทุนรถไฟฟ้า streetcar ที่ส่งผลทางตรงและทางอ้อมในการกระตุ้นการเติบโตทางเศรษฐกิจ สุขภาวะ และรูปทรงเมืองผ่านการวางผังและออกแบบปรับปรุงฟื้นฟูเมือง โดยจะกล่าวโดยสรุปใน 4 ประเด็น ประกอบด้วย streetcar กับบทบาททางกายภาพและสภาพแวดล้อม  กลยุทธ์การปรับปรุงฟื้นฟูเมืองเพื่อลดการใช้รถยนต์ส่วนบุคคล  แนวคิดการพัฒนาเศรษฐกิจสองข้างทางรถไฟฟ้า streetcar และแนวคิดการลงทุน streetcar ของเทศบาลนครระยอง ต้องการแสดงให้เห็นคุณค่าของการวางผังหรือแผนเพื่อให้เกิดการเติบโตทางเศรษฐกิจ สังคม สุขภาวะ และสร้างรูปทรงเมืองที่เป็นการวางผังให้เติบโต (plan for growth) ทั้งในการปรับปรุงฟื้นฟูพื้นที่เมืองเดิมและพื้นที่ตามยุทธศาสตร์การสร้างเมืองใหม่ (แตกต่างจากการวางผังลักษณะการปล่อยให้พื้นที่เติบโตไปตามธรรมชาติไปก่อนแล้วจึงค่อยวางผังเพื่อควบคุม) ตามเกณฑ์การเติบโตอย่างชาญฉลาด (Smart Growth Principles)

Streetcar เมืองพอร์ตแลนด์ ถ่ายเมื่อเดือนกุมภาพันธ์ 2557

Streetcar กับบทบาททางกายภาพและสภาพแวดล้อม 

พอร์ตแลนด์ โอเรกอนในฐานะเมืองที่ถูกเรียกว่า “เมืองหลวงของ streetcar” ได้กำหนดบทบาทของ streetcar ที่มีต่อการพัฒนากายภาพเมืองและสภาพแวดล้อมเมืองและโลกไว้ดังนี้

• บทบาท ในการสร้างและควบคุมการเติบโตสองข้างทางรถไฟฟ้าขนส่งมวลชน ในขณะนี้ยังคงสภาพและลักษณะเฉพาะของชุมชนพอร์ตแลนด์ไว้
• บทบาท ในการเตรียมการทางกายภาพเพื่อให้ประชาชนสามารถเข้าถึงทางเลือกโครงข่ายระบบคมนาคมขนส่ง
• เพื่อลดความจำเป็นในการใช้รถยนต์ส่วนบุคคล
• บทบาท ในการส่งเสริมสุขภาพที่ดีด้วยการผลักดันกิจกรรมการเดินที่หลากหลายและการวางแผนปรับปรุงฟื้นฟูระบบการเข้าถึงสถานีรถไฟฟ้าและการเชื่อมต่อระหว่างที่อยู่อาศัยกับหน่วยบริการสำคัญของเมือง
• บทบาท ในการส่งเสริมคุณภาพอากาศที่ดีและอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติด้วยการลดการปล่อยก๊าซเรือนกระจก รวมทั้งการควบคุมการกระจัดกระจายของเมือง (Urban Sprawl)
• บทบาท ในการแสวงหาแนวทางใหม่ในการใช้ประโยชน์พื้นที่สองฝั่งเส้นทางระบบขนส่งมวลชนเพื่อการเติบโตของเมืองและภาคในอนาคต
• บทบาท ในการสร้างความก้าวหน้าในการแข่งขันทางเศรษฐกิจของท้องถิ่น เมือง และภาค
• บทบาท ของระบบขนส่งมวลชนในการกระตุ้นให้เกิดการเปลี่ยนแปลงกายภาพเมืองในศตวรรษที่กำลัง

จะมาถึง

พันธกิจของแผน SSCP-Portland Streetcar System Concept  ของพอร์ตแลนด์ยังได้ระบุไว้ด้วยว่า ในการบริหารเศรษฐกิจของเมืองที่เติบโตอย่างรวดเร็ว ผู้บริหารเมืองมีความจำเป็นจะต้องวางแผนให้การเติบโตนั้นเป็นไปอย่างยั่งยืนโดยควบคุมการเติบโตนั้นด้วย 2 ตัวชี้วัดสำคัญ 2 คือ การควบคุมให้เติบโตของเศรษฐกิจและการจ้างงานขยายไปพร้อมการใช้ที่ดินที่มีประสิทธิภาพ ต้องควบคุมการขยายตัวทางเศรษฐกิจไม่ให้ดำเนินไปพร้อมกับการเพิ่มขึ้นของใช้ที่ดินหรือเกิดการใช้ที่ดินที่ไร้ประสิทธิภาพโดยเฉพาะอย่างยิ่งการใช้ที่ดินในพื้นที่มีมูลค่าสูง และการควบคุมการขยายตัวทางเศรษฐกิจให้มีความสมดุลกับการใช้พลังงาน ต้องไม่สร้างความจำเป็นในการเดินทางที่บริโภคพลังงานเป็นจำนวนมากดังเช่นการใช้รถยนต์ส่วนบุคคลในการสัญจรเป็นกิจวัตร หรือการเพิ่มภาระของเมืองในการลงทุนโครงข่ายคมนาคมขนส่งเพื่อสนับสนุนการใช้รถยนต์ส่วนบุคคลหรือการขนส่งสินค้าทางรถยนต์ซึ่งเป็นการเพิ่มปัจจัยในการปล่อยก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ออกสู่ชั้นบรรยากาศ

นอกจากนั้น คณะผู้บริหารเมืองยังมีความจำเป็นในการสร้างตัวแบบสำหรับนโยบายเพื่อเป็นแบบอย่างให้กับเมืองอื่นๆ เพื่อร่วมกันผลักดันแนวทางในการสร้างความยั่งยืนแก่เมืองและโลก ทั้งด้วยการลดปริมาณการใช้น้ำมันเชื้อเพลงที่สร้างโลกร้อนและลดภาระค่าใช้จ่ายภาคครัวเรือนของประชาชนจากการเดินทางด้วยรถยนต์ส่วนบุคคล โดย SSCP ได้กำหนดแนวทางในการวางแผนส่งเสริมระบบขนส่งมวลขนโดยเฉพาะอย่างยิ่ง streetcar ดังนี้

พื้นที่สาธารณะและศูนย์พาณิชยกรรมใจกลางย่าน Pearl District เมืองพอร์ตแลนด์

ถ่ายเมื่อเดือนกุมภาพันธ์ 2557

1.การสร้างนโยบายผูกมัดต่อภาคธุรกิจ ภาคราชการ และผู้นำชุมชนในการกำหนดแผนเพื่อใช้ระบบขนส่งมวลชนในการปรับเปลี่ยนเมือง

2. การสนับสนุนการวางผังการใช้ประโยชน์ที่ดินเพื่อลดความจำเป็นในการเดินทางและการขนส่งสินค้า

ส่งเสริมกิจกรรมการเดินและออกแบบปรับปรุงกายภาพให้โครงข่ายการเดินและการใช้จักรยานมีความสมบูรณ์

3. การออกแบบโครงสร้างพื้นฐานเพื่อสนับสนุนทางเลือกการคมนาคมและขนส่งที่มีความหลากหลาย สนับสนุนการปรับปรุงฟื้นฟูประสิทธิภาพการขนส่งสินค้า

และงดเว้นการลงทุนโครงสร้างพื้นฐานที่ใช้พลังงานอย่างสิ้นเปลืองหรือการขนส่งระยะใกลและมีต้นทุนสูง

4. วางแผนกระตุ้นให้เกิดประสิทธิภาพในการใช้พลังงานและใช้พลังงานหมุนเวียนสำหรับการคมนาคมและขนส่งทางเลือก

5. ขยายพื้นที่และปริมาณการใช้พลังงานทดแทนและแนวทางการใช้พลังงานทีมีประสิทธิภาพทั้งในภาคของอาคารและภาคการคมนาคมและขนส่ง

ด้วยการให้รางวัล (incentive) ประเภทต่างๆ

6. ปกป้องการรุกล้ำพื้นที่เกษตรกรรมและสนับสนุนการขยายโครงข่ายการผลิตและการจำหน่ายอาหารท้องถิ่น

7. สนับสนุนโอกาสสำหรับธุรกิจที่ประหยัดการใช้พลังงานหรือธุรกิจที่ใช้พลังงานที่มีประสิทธิภาพสำหรับการเติบโตในอนาคต

8. ออกแบบระบบใหม่ทางกายภาพและการบริหารจัดการเพื่อปกป้องประชากรที่ขาดโอกาสหรืออ่อนแอในทางเศรษฐกิจ

เพื่อส่งเสริมให้เขาเป็นส่วนหนึ่งในการพัฒนาเมืองและเข้าถึงระบบคมนาคมทางเลือก

9. เตรียมแผนการฉุกเฉินในการบริหารจัดการเพื่อลดการสูญเสียทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม

Streetcar เมืองพอร์ตแลนด์ ถ่ายเมื่อเดือนกุมภาพันธ์ 2557

กลยุทธ์การปรับปรุงฟื้นฟูเมืองเพื่อลดการใช้รถยนต์ส่วนบุคคล

สำหรับนโนบายทางตรงสำหรับผู้บริหารเมืองในการใช้ streetcar เพื่อลดความจำเป็นในการเดินทางและลดจำนวนเที่ยวในการเดินทางด้วยรถยนต์ส่วนบุคคล (Streetcar for reduce auto trips)  ได้แก่ การออกแบบปรับปรุงฟื้นฟูเมืองเพื่อสร้างพื้นที่พัฒนารอบสถานีขนส่งมวลชน (Transit-Oriented Development) หรือศูนย์พาณิชยกรรมผสมผสานที่อยู่อาศัยรอบสถานีขนส่งมวลชน การสร้างความหนาแน่นและการใช้ที่ดินที่ผสมผสาน (Mix Land Use) ในพื้นที่ TOD และในพื้นที่รัศมี 200 เมตร สองข้างทางรถไฟฟ้า streetcar พร้อมสร้างความสามารถในการเข้าถึงสถานีด้วยทางเดินที่มีคุณภาพ การสร้างที่อยู่อาศัยสำหรับประชาชนทุกระดับรายได้ (Affordable Housing) และการส่งเสริมด้วย incentive เพื่อให้เกิดการอยู่อาศัยอย่างหนาแน่น รวมทั้งการสร้างความร่วมมือกับภาคอสังหาริมทรัพย์ในการพัฒนาโครงการรอบสถานีและสองข้างทาง พร้อมสร้างเศรษฐกิจที่หลากหลายจากการใช้ที่ดินผสมผสาน สร้างชุมชนแห่งการเดิน (Walkable Community) ปรับปรุงฟื้นฟูระบบขนส่งมวลชนทางเลือกอื่นๆ ให้สนับสนุนการเข้าถึงตัวสถานีได้โดยสะดวกยิ่งขึ้น ผู้บริหารเมืองต้องพยายามในทุกวิถีทางในการลดความจำเป็นในการเดินทางและลดจำนวนเที่ยวของการเดินทาง ทั้งนี้ จากการศึกษาดังตารางด้านล่างได้ชี้ให้เห็นว่า ในพื้นที่ที่มีระบบขนส่งมวลชนที่สมบูรณ์ จะส่งผลให้จำนวนเที่ยวการเดินทางลดลง และโหมดการเดินทางอื่นๆ มีความเปลี่ยนแปลงตามไปด้วย

แนวคิดการพัฒนาเศรษฐกิจสองข้างทางรถไฟฟ้า streetcar

SSCP กำหนด 4 ปัจจัยสู่ความสำเร็จในการพัฒนาเศรษฐกิจสองข้างทาง streetcar โดยปัจจัยทั้ง 3 ประกอบด้วย

• ปัจจัยทางเลือกของการขนส่งมวลชนต้องเป็นเงื่อนไขอย่างสำคัญสำหรับจำนวนผู้โดยสาร
• ต้องมีความเป็นไปได้ในการปรับปรุงฟื้นฟูเมืองในพื้นที่สองข้างทางและรอบสถานี
• ต้องผลักดันให้ชุมชนเป็นผู้เปลี่ยนแปลงวิถีการเดินทางเพื่อความสำเร็จของการพัฒนาพื้นที่สองข้างทาง

นอกจากนั้น การปรับปรุงรูปทรงของเมืองก็มีความสำคัญไม่ยิ่งหย่อนไปกว่ากัน จะไม่มีความสำเร็จบังเกิดขึ้นหากชุมชนสองข้างทางและพื้นที่รอบสถานีขนส่งมวลชนยังมีสภาพเป็นพื้นที่หนาแน่นต่ำ ภาครัฐฯ ไม่ได้วางแผนการพัฒนาโครงสร้างพื้นฐานที่ดีและเพียงในการดึงดูดการลงทุน ในขณะที่ภาคเอกชนโดยแฉพาะอย่างยิ่งภาคอสังหาริมทรัพย์และนักลงทุนต้องมีบทบาทนำในการลงทุนอาคารสำนักงาน ร้านค้าปลีก โรงแรม สถานบริการและที่อยู่อาศัยประเภทต่างๆ

SSCP ยังได้กำหนดให้ใช้ Clean-Corridor Coordination: The 3C Concept ซึ่งหมายถึงความร่วมมือของหน่วยงานต่างๆ ที่เกี่ยวข้องกับการลงทุน streetcar และพัฒนาพื้นที่สองข้างทางร่วมมือกันเพื่อใช้เทคโนโลยีและโครงสร้างพื้นฐานที่สะอาด (Clean Technology and Infrastructure) สำหรับการสร้างระบบการเดินทางและย่านที่มีสภาพแวดล้อมที่ดีและไม่เป็นภาระของเมืองและโลกในการบำบัดของเสียและมลภาวะ โดย The 3C Concept ประกอบด้วยกลยุทธ์ ดังนี้

• ระบบการจัดการระบายน้ำและการออกแบบถนนสีเขียว
• การปรับปรุงภูมิทัศน์ถนนสีเขียวเพื่อส่งเสริมการเดินและใช้จักรยาน
• การออกแบบปรับปรุงสภาพแวดล้อมของย่านตามเกณฑ์ LEED-ND
• การให้ผลประโยชน์ตอบแทนสำหรับเจ้าของอาคารหรือผู้ระกอบการค้าปลีกหรือบริการที่ปฏิบัติตามแนวทาง LEED-ND
• การส่งเสริมการลงทุนที่อยู่อาศัยทุกระดับรายได้ พร้อมแหล่งงานที่ตั้งภานในพื้นที่สองข้างทาง
• การบูรณาการการออกแบบการใช้พลังงานทดแทน พลังงานจากแสงแดด และลมสำหรับเป็นพลังงานที่สะอาดสำหรับย่าน
• การใช้กลยุทธ์ที่จอดรถยนต์ประเภทต่างๆ ของย่านตามแนวทาง LEED-ND
• การให้ผลประโยชน์สำหรับประชาชนที่ลดการเดินทางด้วยรถยนต์ส่วนบุคคล

นอกจากนั้นยังใช้อีก 4 กลยุทธเสริมเพื่อความสำเร็จในการพัฒนาพื้นที่รอบสถานีและพื้นที่สองข้างทาง ประกอบด้วย

• การปรับปรุง Green Streetcar Street
• การส่งเสริมความหลากหลายและผสมผสานการใช้ที่ดิน
• การพัฒนาถนนสีเขียวอย่างเข้มข้น
• การปรับปรุงที่อยู่อาศัยให้มีความหนาแน่นเพียงพอต่อการตอบสนองเศรษฐกิจในย่าน

แนวคิดการลงทุน streetcar ของเทศบาลนครระยอง

เทศบาลนครระยองได้นำประสบการณ์การพัฒนาพื้นที่สองข้างทางและการลงทุน streetcar ของเมืองพอร์ตแลนด์เป็นแม่แบบในการดำเนินการ โดยกำหนดวัตถุประสงค์ให้พื้นที่ชั้นในของเขตเมืองและภายในศูนย์พาณิชยกรรมเป็นพื้นที่แห่งการเดิน (Walkable Urban Places-Walkups)  และใช้พื้นที่ดังกล่าวเป็นพื้นที่ส่งเสริมเศรษฐกิจ สร้างงาน และจ้างงาน รวมทั้งเป็นสถานที่สาธารณะสำหรับประชาชนทุกคน  ทั้งนี้ ในปีงบประมาณ 2558 ถึง 2559 เทศบาลจะเริ่มศึกษาและออกแบบปรับปรุงฟื้นฟูเมืองโดยเน้นการปรับปรุงฟื้นฟูพื้นที่สองข้างทาง และการสร้างศูนย์พาณิชยกรรมตามรูปแบบการพัฒนาพื้นที่รอบสถานีขนส่งมวลชน (TOD)  ซึ่งในแผนการดังกล่าวจะมีการศึกษาความเหมาะสมการลงทุน streetcar อยู่ด้วย การศึกษาครั้งนี้จะให้ความสำคัญในการสร้างศูนย์พาณิชยกรรมที่มีความหนาแน่นและสร้างขอบเขตพื้นที่พัฒนาให้มีความเด่นชัดซึ่งจะได้สร้างความพร้อมด้านปริมาณผู้สัญจรด้วยระบบราง พร้อมๆ กับการออกข้อกำหนดในการจัดการพื้นที่ที่สนับสนุนการปรับปรุงย่านการค้าเก่าและใหม่ให้มีความสมดุล โดยแต่ละย่านจะต้องพึ่งพากันในเชิงกายภาพและเศรษฐกิจ สำหรับเส้นทาง streetcar จะได้กำหนดไว้ในผังตั้งแต่เบื้องต้นพร้อมๆ กับการขอขยายเขตทาง (ซึ่งมีเพียงแค่ 3 บริเวณ สำหรับวงเลี้ยวของรถไฟฟ้าและที่ตั้งสถานีย่อย) และออกแบบลงทุนโครงสร้างพื้นฐานระบบรางไว้รองรับ สำหรับสถานีใหญ่ของ streetcar เท่าที่กำหนดไว้เบื้องต้นมี 5 แห่งคือ

1) บริเวณศูนย์พาณิชยกรรมเทศบันเทิงซึ่งตั้งอยู่ใจกลางย่านการค้าเก่าที่เชื่อมต่อกับวัด โรงเรียน โรงพยาบาล และย่านการค้าเก่ายมจินดา โดยกำหนดให้เป็น Rayong Multimodal 2

2) ศูนย์พาณิชยกรรมและศูนย์ราชการบริเวณ(โรงเรียนอนุบาล วิทยาลัยเทคนิค เทศบาล สถานีตำรวจ ฯลฯ) เชื่อมต่อไปถึงชุมชนปากน้ำ

3) ศูนย์พาณิชยกรรมด้านหน้ากลุ่มโรงงานไออาพีซีซึ่งในในอีกสองปีข้างหน้าพื้นที่ฝั่งตรงข้ามจะแปรสภาพเป็นศูนย์ฝึกอบรมขนาดใหญ่ของ ปตท.

4)  ศูนย์พาณิชยกรรมศูนย์การค้าเซ็นทรัลซึ่งกำหนดให้เป็น Rayong Multimodal 1 ที่เชื่อมต่อการเดินทางระหว่างภาคด้วยรถไฟฟ้าหลายระบบ และ

5) ศูนย์พาณิชยกรรมศูนย์การค้าแหลมทองซึ่งครอบคลุมพื้นที่พัฒนาบริเวณสามแยกทางลงโรงแรมพีเอ็มไวน์ ทั้ง 5 ศูนย์ที่กำหนดจะได้รับการปรับปรุงฟื้นฟูก่อนที่จะลงทุน streetcar  กลยุทธ์การพัฒนา เป็นไปตามยุทธศาสตร์การพัฒนาของเมืองพอร์ตแลนด์ที่ให้ลงทุนปรับปรุงฟื้นฟูศูนย์พาณิชยกรรมและพื้นที่สองข้างทางก่อนการลงทุนการขนส่งมวลชน ซึ่งวิธีนี้มีความเหมาะสมกับประเทศไทยมากกว่ายุทธศาสตร์การลงทุนระบบขนส่งมวลชนก่อนที่จะลงทุนปรับปรุงฟื้นฟูเมืองให้มีความหนาแน่นบริเวณศูนย์พาณิชยกรรมอันเป็นที่ตั้งสถานีหลักของรถไฟฟ้า

ทัศนียภาพถนนสมบูรณ์แบบ และระบบขนส่งมวลชน

บนถนนสุขุมวิท เทศบาลนครระยอง

เอกสารอ้างอิง

Portland Streetcar System Concept Plan: City of Portland, Bureau of Transportation

บทความที่เกี่ยวเนื่อง

บทความเมื่อวันที่ 9 กันยายน 57

แนวคิดการพัฒนาเมืองโดยเน้นระบบขนส่งมวลชน : กรณีเทศบาลนครระยอง (นำแนวคิด TOD มาปรับใช้ในการพัฒนาเมือง) โดย ฉัตรนุชัย สมบัติศรี รองปลัดเทศบาลนครระยอง

http://smartgrowthasia.com/planning/tod-rayong.html