ระบบอุปถัมป์กับสังคมและการเมืองไทย (โต้นายจักรภพ)

สมาคมนักข่าวต่างประเทศเชิญนายจักรภพ เพ็ญแขไปพูดเรื่องทำนองนี้ ซึ่งผมรู้จักฝรั่งดีพอควรจึงเดาใจนักข่าวได้ว่าเขาต้องการให้พูดเกี่ยวกับระบบการเมืองไทยในตัวของมันเอง ไม่ได้มีเจตนาจะโยงไปยังสถาบันอะไรเลย แต่เดาว่านายจักรภพเห็นช่องโหว่ตรงนี้ก็เลยสอดแทรกเชื่อมโยงไปจนได้ โดยโยงไปถึงปฐมกษัตริย์แห่งสุโขทัยนั่นเทียว

เรื่องระบบอุปถัมป์ในระบบการเมืองและราชการไทยนั้นตัวผมเองก็ได้ขบคิดเป็นการบ้านเล่นๆมานานแล้ว แน่นอนว่ามันเกี่ยวพันกับอดีตของไทยด้วย รวมไปถึงระบบกษัตริย์ด้วยอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ แต่อย่าลืมว่าทุกประเทศในโลกนี้รวมทั้งประเทศในยุโรปต่างก็อยู่ในอำนาจของกษัตริย์มาก่อนด้วยกันทั้งสิ้น ซึ่งกษัตริย์ทุกพระองค์ต่างก็ต้องอุปถัมป์ขุนนางด้วยกันทั้งนั้น ก็แล้วทำไมระบบอุปถัมป์จึงไม่รุนแรงในระบบการเมืองของฝรั่งยุโรปด้วยเล่า ดังนั้นระบบกษัตริย์จึงไม่น่าใช่เหตุผลหลักของต้นกำเนิดแห่งระบบอุปถัมป์

ผมมีความเห็นว่าเรื่องนี้น่าจะเกี่ยวโยงกับลักษณะนิสัยพื้นฐานประจำเผ่าพันธุ์คนไทยและคนเอเชียที่ไม่กินเนื้อกินนมเป็นหลักเลยก็ว่าได้ คนพวกนี้จะกินข้าวกินปลาเป็นหลัก คือ ไทย พม่า เขมร ญวน จีน ญี่ปุ่น เกาหลี อินโด ฟิลิปินส์ จะเห็นว่าชนเผ่าเหล่านี้มีลักษณะเป็นสังคมอุปถัมป์เหมือนกันหมด ไม่มีนิสัยเป็นปัจเจกชนนิยม (individualism) แบบชาวตะวันตก

มีความเป็นไปได้ว่านิสัยนี้มีต้นกำเนิดมาจากอาหาร (ตามพังเพยฝรั่งที่ว่า you are what you eat) ไม่โดยตรงก็อ้อม แต่นั่นมันไกลเกินไป เอาไว้ให้เป็นหน้าที่ของนักวิจัยวิจารณ์ด้านมานุษยวิทยาท่านค้นคว้ากันต่อไปก็แล้วกัน แต่ที่เห็นๆคือพวกเผ่าพันธุ์เอเชียดังกล่าวนี้ได้พัฒนาสังคมขึ้นมาแบบรวมหมู่รวมกลุ่ม โดยมีผู้นำที่เข้มแข็งเป็นศูนย์กลางของสังคมมาแสนนานแล้ว จะทำงานอะไรก็นิยมทำเป็นกลุ่ม ไม่ทำเดี่ยว แม้แต่เกี่ยวข้าว สร้างบ้าน ก็ช่วยกันทำทั้งหมู่บ้าน แต่ฝรั่งไม่มีนิสัยทำงานรวมหมู่แบบนี้  ส่วนการเลี้ยงลูกของเราก็ประคบประหงมกันมาก ไม่สอนให้เขากล้าหาญทำอะไรด้วยตัวเอง ผิดกับฝรั่งที่เลี้ยงลูกแบบปล่อย แม้การกินข้าวของเรายังกินร่วมกันเป็นวง ใช้สำรับกับข้าวร่วมกัน ส่วนฝรั่งแยกกิน จานใครจานมัน ไม่เกี่ยวกัน มันยังมีประเด็นอื่นอีกมากที่ผมได้คิดไว้ แล้ววันหลังจะเอามาเล่าต่อนะครับ

ในความเห็นผม สิ่งละอันพันละน้อยของเราที่ต่างจากฝรั่งดังที่กล่าวมานี่แหละคือปฐมเหตุของระบบอุปถัมป์  เพราะมันค่อยๆหล่อหลอมให้เราขาดความมั่นใจในตัวเอง ไม่กล้าทำอะไรด้วยลำพังตนเอง ต้องพึ่งพาหมู่เหล่า  ตรงนี้จึงเป็นช่องโหว่ให้ระบบอุปถัมป์เจริญงอกงามขึ้นมาได้ เพราะระบบอุปถัมป์คือการที่ผู้มีอำนาจใช้อำนาจบงการทั้งโดยตรงและโดยอ้อมให้ผู้ที่ขาดความมั่นใจในตนเองกระทำโน่นกระทำนี่แทนตน โดยมีผลประโยชน์ร่วมกันนั่นเอง ส่วนฝรั่งเขามักทำอะไรด้วยตนเอง เดี่ยวๆ มาตลอด ตั้งแต่เด็กๆเล็กๆด้วยซ้ำ จึงหล่อหลอมให้พวกเขามีความกล้าฉายเดี่ยวมากกว่าเรา จึงไม่ต้องการให้ใครมาอุปถัมป์

ระบบอุปถัมป์ไม่จำเป็นต้องเป็นระบบที่เลวเสมอไป และระบบไม่อุปถัมป์แบบฝรั่งก็ใช่ว่าจะดีเสมอไป ดังจะเห็นได้ว่าระบบฝรั่งก็เอารัดเอาเปรียบคนอ่อนแอมาก ออกมาล่าอาณานิคมในอดีตสร้างความเดือดร้อนไปทั่วโลกแม้จนบัดนี้ก็ยังไม่เลิกนิสัยนี้ ส่วนระบบอุปถัมป์นั้นถ้าผู้ให้การอุปถัมป์เป็นผู้มีธรรมมันจะเป็นระบบที่ดีมากด้วยซ้ำไป ซึ่งในอดีตสังคมเราก็เป็นแบบนั้นเสียโดยมาก ไพร่ฟ้าจึงหน้าไส(เป็นส่วนมาก)

ผมไม่เชื่อว่าระบบอุปถัมป์จะหมดไปจากประเทศไทยในหนึ่งพันปีจากนี้ไป ผมจึงพยายามเขียนบทความเสมอว่า เราต้องสร้างระบบประชาธิปไตยแบบใหม่เป็นของเราเองที่ต่างจากระบบฝรั่ง ทั้งนี้เพราะลักษณะนิสัยพื้นฐานเราต่างจากเขามาก ถ้าไปเอาระบบวันแมนวันโหวตแบบเขามาใช้เราไปไม่รอดหรอกครับ การซื้อเสียงเลือกตั้งก็เชื่อมโยงกับระบบอุปมถัมป์นี่เอง ดังนั้นเราต้องสร้างระบบให้สามารถใช้จุดแข็งของระบบอุปถัมป์ให้เป็นคุณต่อประชาธิปไตยให้ได้ ดังที่ผมได้เขียนไว้บ้างแล้วในเรื่อง “ประชาธิปไตยภูมิปัญญาไทย” (ชื่อเรื่องอาจตรงกันสิ่งที่อาจารย์ธีรยุทธ บุญมี ก็ได้พูดไว้ แต่เนื้อหาคงต่างกัน และของผมคิดและเขียนไว้ก่อนนั้นนานมาแล้ว)